مخزن‌الاسرار؛ تصحیحی تازه

مخزن‌الاسرار؛ تصحیحی تازه

مخزن‌الاسرار

نظامی گنجوی، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: تقی پورنامداریان و مصطفی موسوی

سخن، 1401

صد و پنجاه و دو + 893 صفحه، 950.000 تومان

خوب‌خطی عشق‌نبشت آمده

گلبنی از باغ بهشت آمده

مرتضی هاشمی‌پور : این روزها که عده‌ای برای آن‌که بتوانند برای خود تاریخ و تاریخ ادبیاتی دست و پا کنند با انواع و اقسام جعل سند و تحریف تاریخ سعی دارند نظامی گنجوی، شاعر سرشناس ایرانی، را از حقیقت زبان و زندگی و زمانۀ او جدا کنند؛ هر تلاشی برای بازنمایی حقیقت و آشکار کردن راستی دربارۀ نظامی سزاوار ستایش است و باید با دیدۀ تکریم در آن نگریست. البته باید هوشیار و دقیق هم بود تا در این وانفسا، کالای قلب عرضه نشود و گندم‌نمایان جو فروش خودنمایی نکنند. دقیقاً همین جاست که ارج و منزلت تحقیق خواندنی و تصحیح ستودنی مخزن الاسرار به قلم و همت دو استاد مبرز روزگار ما، دکتر تقی پورنامداریان و دکتر مصطفی موسوی، آشکار می‌شود و از پس چند نوبت تصحیح این دفتر شعرِ تعلیمی، تصحیح تازه تشفی خاطر خوانندگان را فراهم می‌کند.

باید بگویم که در مقدمۀ مفصل و پُر اطلاع نویسندگان، از نظر اطلاعات دربارۀ تعداد و نحوۀ بهره‌مندی از نسخه‌‌ها و میزان اعتبار هر یک و نیز بحث دربارۀ سال تولد و مرگ شاعر و همچنین مخزن‌الاسرار و قدرت شاعرانگی نظامی، به حد اکتفا بحث و فحص شده و بدین‌سان ابعاد گونه‌گون زندگی شاعر خمسه را نشان می‌دهد. در این اثنا نویسندگان، آرا و دیدگاه‌های پژوهشگران پیشین را به اقتضا مباحث نقد می‌کنند و دیدگاه جدیدی ارائه می‌دهند.

  گنجه زادگاه و محل زندگی و مرگ نظامی در همه منابع معتبر با قدمت قابل اعتنا از توابع ارّان بوده است چنان‌که نظامی در غزلی چنین می‌گوید:

مرا غلط مکن، ار تو ز شهر ارّانی                                    نظامی، ای صنم از روستا نمی‌آید

تحقیق در سال تولد و مرگ و نیز در آثار و ویژگی‌های هر یک از آن‌ها از جمله مباحث مطرح شده در این مقدمه مفصل است. پس از بحث مستوفی در سنّ و سال نظامی و زمان سرودن هر از منظومه‌ها، بحث از زبان نظامی و سپس تدقیق در ساختار مخزن‌الاسرار آغاز می‌شود. این بخش از جالب‌ترین و خواندنی‌ترین بخش‌های مقدمه است. «نظامی نه به هیچ درباری وابسته بود که مجبور به سرودن شعر به زبان فارسی باشد و نه می‌توانست آثارش را به ترکی بنویسد. نظامی بارها به فارسی‌گویی خود و این‌که عشق او را به سرودن منظومه‌هایش واداشته اشاره کرده است:

گر این نامه را من به زر گفتمی               به عمری کجا گوهری سفتمی

همانا که عشقم بر این کار داشت            چو من کم‌زنان عشق بسیار داشت»

برتلس و ریپکا با غرض‌ورزی سعی دارند زبان و نژاد نظامی را طور دیگری وانمود کنند. نویسندگان مقدمۀ مخزن‌الاسرار با دلایل قوی این شبهه را پاسخ می‌دهند. طرح دیدگاه‌هایی نظیر آن‌چه برتلس و ریپکا می‌گویند با غرض‌های موذیانه سیاسی همراه است و در میان اهل تحقیق و جویندگان حقیقت جایگاهی ندارد.

مصححان دربارۀ مخزن الاسرار چنین می‌نویسند: «نظامی هنگام سرودن مخزن هم جوان است هم کار شاعری‌اش را با اثری تعلیمی آغاز می‌کند که چندان با سن و سال او سازگاری ندارد. سبک او در کتاب مخزن الاسرار و آغاز شاعری او با یک اثر تعلیمی با خصوصیات و مقدمۀ هشتصد بیتی آن که قبلاً به مطالب آن اشاره کردیم به‌نظر می‌رسد همه ناشی از بافتی برون‌متنی است که هنگام سرودن مخزن الاسرار، اولین اثر نظامی جوان، بر شاعر حاکم است. عوامل متعددی برون از متن در ایجاد ویژگی‌های سبک اثر مؤثر است که از جمله می‌توان به موضوع اثر، وضع و حال شاعر، برخورداری او از میراث گذشتگان و ذوق و استعداد او ـ که بخش مهمی از اندازه و سرشت آن ناشی از مطالعات و تجربه‌های علمی و ادبی اوست‌ـ مخاطبان شاعر و نیز اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر اشاره کرد. از جمله عوامل سیاسی و اجتماعی عصر که ارتباط مستقیم در تدوام کار شعر و شاعری داشت حمایت حکمرانان عصر از کار شاعر بود.» این عبارت نشان می‌دهد که کار نظامی در آغاز راه تا چه حد دشوار و ناهموار است. او با تکیه بر تجربه‌های خود و شناخت اوضاع زمانه با سرودن مخزن الاسرار، نخستین اثر از مجموعه خمسه را آغاز می‌کند.

مقدمه مفصل مخزن الاسرار به مثابه نک‌نگاری‌ای خواندنی دربارۀ ذهن و زبان نظامی خواننده را برای ورود به مباحث کتاب گرم می‌کند. اطلاعاتی سودمند می‌دهد و در پایان کتاب نیز تعلیقات جزئی‌نگرانۀ مصححان دشواری فهم متن را مرتفع می‌سازد. انتشار مخزن الاسرار زمینه را برای تحقیقات جدید بر مبنای تصحیح تازه فراهم می‌کند. این تصحیح با نمایه‌های کافی و انتخاب قلم چشم‌نواز بسیار سودمند و راه‌گشاست.   

منبع: مجلۀ فردان، شمارۀ 3، بهار 1402

مخزن‌الاسرار؛ تصحیحی تازه

مخزن‌الاسرار؛ تصحیحی تازه

مخزن‌الاسرار؛ تصحیحی تازه