تحلیل نقاشی

نگاهی دقیق‌تر به شام آخر شاهکار لئوناردو داوینچی

«لئوناردو خواست و تمایلی را تصویر سازی کرده که در ذهن حواریون حضرت عیسی ایجاد شده بود، تمایلی برای فهمیدن اینکه چه کسی به مسیح خیانت می‌کند. نقاش در بیان این حس در این نقاشی بسیار موفق بوده است. حسی از عشق، ترس، خشم یا حسرت از اینکه نمی‌توانند منظور و مقصود مسیح را درک کنند در چهره ی هر یک از آنان پیداست، و حسی از نفرت انگیزی و خیانت هم در چهره ی یهودا دیده می شود.» (جورجیو وساری، زندگی هنرمندان ۱۵۶۸)

موضوع نقاشی

موضوع نقاشی شام آخر، آخرین وعده ی غذای مسیح با حواریونش است روز قبل از اینکه یهودا به ازای دریافت سی سکه نقره به مسیح خیانت کند و او را به حاکمان یهودی رم نشان دهد. شام آخر با دو واقعه در خاطره ها ماندگار شده است:

مسیح به حواریونش گفت: «یکی از شما به من خیانت خواهد کرد»، و هر یک از حواریون بنا به شخصیتش عکس‌العملی از خود نشان داد. لئوناردو بر اساس انجیل فیلیپ را در حال این پرسش ترسیم می‌کند که: «ای پیامبر آیا آن شخص من هستم؟» مسیح در جواب می گوید «آن کسی که همراه با من برای بشقاب غذا دست می برد،‌ او به من خیانت خواهد کرد.»(متا ۲۶) ما مسیح را می‌بینیم که همراه با یهودا همزمان به سوی ظرفی که بین آن دو قرار دارد دست می‌برند، گرچه یهودا حالتی از عقب کشیدن سریع و ناخودآگاه را نشان می دهد.

لئوناردو مسیح را در حالی به تصویر می‌کشد که نان را تبرک می‌کند و به حواریونش می گوید: «بردارید، بخورید، این جسم من است.» شراب را تبرک می‌کند و می گوید: «همه تان از آن بنوشید، چون این خون من از میثاقی است که برای بخشودگی گناهان جاری گشته است.» (متا ۲۶) این کلمات لحظه ی آغاز آیین مراسم عشا ربانی(معجزه ی تبدیل شدن نان به جسم و شراب به خون مسیح) را تشکیل می دهد.

شناخت حواریون

شام آخر لئوناردو سرشار از ارجاع های نمادین و عمیق است. مشخصات و ویژگی های هر یک از حواریون واضح و قابل تشخیص است. برای نمونه، یهودا اسخریوطی با دو حالت معرفی شده است و قابل شناسایی است، هم اوست که برای بشقاب غذایی که در کنار مسیح قرار دارد دستش را دراز کرده است و هم اینکه کیف پولی در چنگ دارد که همان سکه هایی است که برای معرفی مسیح به قدرتمندان یهودی (روز بعد از شام آخر) دریافت کرده است. پیتر که کنار یهودا نشسته است خنجری در دست راستش دارد که اشاره به اتفاقی است که در روز بعد می‌افتد، او برای حفظ مسیح از دستگیر شدن گوش سربازی را می برد.

الهامات روحانی و معنوی

جسم مسیح از مثلثی متوازی الاضلاع شکل گرفته که ترکیب بندی متوازنی را پدید آورده است. او پایین‌تر از یک سنتوری هلالی شکل نشسته است که اگر کامل شود شکلی دایره وار را تشکیل می دهد. این اشکال هندسی ایده‌آل اشاره به علاقه و تمایل در دوره ی رنسانس به فلسفه ی نو افلاطونی دارد (عنصری از احیای انسان گرایی که جنبه‌هایی از فلسفه ی یونانی را با الهیات مسیحی تطبیق می دهد). افلاطون فیلسوف باستانی یونان در تمثیل «غار» روی ناکاملی قلمرو زمینی تأکید و توجه دارد. لئونادو از هندسه ای که توسط یونانیان برای بیان کمال آسمانی استفاده می کردند، برای نشان دادن مسیح به عنوان نماینده ی آسمان بر روی زمین استفاده کرده است.

لئوناردو منظره ای سر سبز را آن سوی پنجره ها کشیده است که معمولاً از آن به عنوان بهشت یاد می شود و این مضمون برداشت شده است که این قداست و این بهشت تنها از طریق مسیح دست یافتنی است.

دوازده حواری به صورت چهار گروه سه نفره قرار داده شده اند و در نقاشی سه پنجره می بینیم. عدد سه اغلب اشاره به تثلیث در هنر کاتولیک دارد. از طرفی هم عدد چهار در سنت‌های گذشته دارای اهمیت بوده است (برای نمونه اخلاط اربعه افلاطون).

شام آخر در دوره ی آغازین رنسانس

شام آخر اثر آندریا دیل کاستانو(۱۴۴۷) نمونه و شناسه ای از اوایل دوره رنسانس است. استفاده از پرسپکتیو خطی در ترکیب با اشکال مزینی هم چون مجسمه های ابولهول در طرفین انتهایی میز و قاب های مرمرین روی دیوار باعث شده اند از بار معنوی و روحانی فضا کاسته شود. اما لئوناردو بر خلاف، آن معماری را ساده کرده و جزئیات غیر ضروری و غیر مرتبط را کاهش داده است. به صورتی که معماری موجود در نقاشی بر حالت روحانی موجود در فضای نقاشی افزوده است. پنجره و سنتوری هلالی شکل حالتی نورانی و معنوی مختص حضور انبیاء را نشان می دهد. لئوناردو با ایجاد ازدحام بین شخصیت‌های نقاشی از میز به عنوان مانعی استفاده کرده است برای جدایی فضای روحانی نقاشی از دنیای زمینی بیننده. بازتاب فضای معنوی و روحانی مد نظر لئوناردو که در این نقاشی صورت دیده می شود بیشتر از کار کاستانو طبیعت گرایانه است.

موقعیت

نقاشی شام آخر در شرایطی نامطلوب قرار داشته است. بعد از اینکه نقاشی در ۹ فوریه ۱۴۹۸ کامل شد خیلی زود شروع به تخریب کرد. گیووان پاولو لومازو در نیمه ی دوم قرن شانزدهم گفت: «نقاشی کاملاً تخریب شده است». در طول پنج سده ی گذشته شرایط و وضعیت اثر به خاطر مکان قرار گیری آن بدتر شده است. مواد و تکنیک های استفاده شده، رطوبت، گرد و غبار از طرفی و مشکلات مدرن هم از طرفی دیگر عامل تخریب هر چه بیشتر آن بوده اند. بمبی در ۱۹۴۳ به صومعه اثابت کرد و بخش بزرگی از سالن ناهار خوری را تخریب کرد، آلودگی هوای شدید بعد از جنگ در میلان و نهایتاً تأثیرات جمعیت زیاد گردشگران هم از عوامل تخریب آن بودند.

لئوناردو دنبال جزئیات و نورپردازی دقیق‌تری از آنچه بود که با نقاشی آبرنگی سنتی به دست می‌آمد برای همین دیوار را با دو لایه گچ خشک پوشاند. سپس روش نقاشی پنلی را قرض گرفت، از زیرلایه ای از سفیدآب برای افزایش روشنایی رنگ روغن و چسب رنگی که در لایه‌های بالایی اعمال شده بود استفاده کرد . این روش تجربی تابش و درخشندگی تصادفی، دقت و ظرافتی فوق‌العاده و بی‌نظیر را به اثر بخشید اما به خاطر اینکه نقاشی روی دیواری باریک خارجی قرار داشت، تأثیرات رطوبت روی آن بسیار کارگر بود و نقاشی به خوبی به دیوار نچسبید.

هفت بازسازی و مرمت روی شام آخر انجام شده است. اولین اقدام مرمت سازی آن در ۱۷۲۶ صورت گرفت، آخرین و پرهزینه ترین آن در ۱۹۹۹ کامل شد. به جای تلاش برای احیا و بازگردانی اثر به حالت قبلی، تمرکز مرمت گران بر حفظ اثر و جلوگیری از تخریب بیشتر آن و در صورت امکان جابه جایی و انتقال نقاشی بود. در سال ۱۹۷۷ عملیات ترمیم شروع شد و بیش از ۱۲۰۰۰ ساعت کار ساختاری، ۳۸۰۰۰ ساعت کار روی خود نقاشی صورت گرفت، نتیجه ی این تلاش‌ها تصویری شد که تقریباً ۴۲.۵ درصد آن، کار لئوناردو ، ۱۷.۵ درصد اثر از بین رفته و ۴۰ درصد مابقی آن اضافات و کارهای مرمت گران گذشته است. بیشترین قسمت هایی که مرمت گران دوباره نقاشی کرده اند مربوط به قسمت آویز های روی دیوار و سقف است.

نویسندگان:

دکتر بث هاریس و دکتر استیون زوکر

منابع:

Khan Academy

سایت نقد روز

نگاهی دقیق‌تر به «شام آخر» شاهکار لئوناردو داوینچی

مطالب بیشتر