تأملی در تفسیر عارفانۀ «بدرالشروح» به تصحیح دکتر مجتبی قرقانی

تأملی در تفسیر عارفانۀ «بدرالشروح » به تصحیح دکتر مجتبی قرقانی

سحر عارف: دویست سال پیش «بدرالدین حافظ اکبرآبادی» شرحی بر اشعار حافظ شیرازی نوشت. نام شارح بر عنوان نوشته‌اش نشست و «بدرالشروح» خوانده شد. بدرالشروح تفسیری صوفیانه و عرفانی از ۶۶۰ غزل حافظ و چند قصیده و مخمس و مثنوی این شاعر بزرگ است. در کار این شرح به بیش از ۵۲۷ آیه قرآن و ۴۲۱ حدیث استناد شده است و دست‌کم نام صد کتاب و تذکره را می‌توان در آن پیدا کرد. این شرح شامل همهٔ ابیات غزل‌های حافظ نمی‌شود و از هر غزل چندین بیت آورده شده است.

این متن عرفانی خیلی دیر و در تعداد اندک به دست فارسی‌زبانان آن سوی شبه‌جزیرهٔ هند یعنی ایران رسید. اولین بار در سال ۱۳۶۲ بود که نسخه افست و دشوارخوان بدرالشروح به دست معدودی از ایرانی‌ها رسید و حالا پس از سال‌ها می‌توان تصحیح آراسته و پاکیزه آن را خواند.

بدرالشروح چه می‌گوید؟

مجتبی قرقانی در مقدمه ۸۷ صفحه‌ای که بر این کتاب نوشته مختصراً به زندگی حافظ و «جایگاه، اهمیت و شخصیت حافظ در زبان و ادب پارسی» پرداخته است. در این بخش به جدل‌های که حول شخصیت و زندگی حافظ در میان عالمان اسلامی درگرفته است، اشاره می‌شود. مثلاً شخصیتی مانند علامه امینی، از بزرگان جهان تشیع و نویسنده کتاب ۲۰ جلدی الغدیر، با طعن و کنایه و لحنی پر از ملامت در این مورد گفته است: «دو رکعت در دنیا نماز نخوانده، حافظ می‌خواند! دو رکعت نماز بخوان، دو رکعت، یک سجده صحیح بگو!» (ص: ۲۱)

مصحح ویژگی‌های نگارشی و محتوایی بدرالشروح را در مقدمه ذکر می‌کند. قرقانی با نگاهی انتقادی به «بدرالشروح» می‌نگرد و به ارجاع‌دهی‌های اشتباه شارح و «برخی سهویات و اشتباهات جناب شارح» هم اشاره می‌کند. همچنین بدرالشروح از نگاه منتقدان نیز دیده شده است. مثلاً از قول بهاء‌الدین خرمشاهی، حافظ‌شناس برجسته، این چنین می‌خوانیم:

شرحی است عرفانی و باعبارات دشوار و دیریاب، و سطح علمی آن متوسط است و در هر حال، عامه فهم نیست. و ارزش ادبی آن از ارزش عرفانی‌اش فزون‌تر است. رنگ عرفانی آن غلیظ است و همه‌چیز را عرفانی تعبیر و تفسیر می‌کند. چنانکه فی‌المثل جعفرآباد و مصلی را کنایه از عالم لاهوت و ملکوت می‌گیرد و حتی اعلام تاریخی و جغرافیایی را دارای معنی و فحوای عرفانی می‌داند (ص: ۶۰).

برای اثبات گفته و ارزیابی بهاءالدین خرمشاهی از کیفیت «بدرالشروح» کافی است تا نگاهی به شرح این بیت بیاندازیم: در میخانه بسته‌اند دگر/ افتتح یا مفتح الابواب

میخانه: عالم غیب که پر از بادهٔ تجلیات است. و بستگی: عبارت از قبض واردات. معنی آن است که: درِ واردات بر من بسته شد. بگشای ای گشایندهٔ درها. و یا آن‌که ولولهٔ  عشق از شما فروشنده. باز آن ولوله را به ما ارزانی دار، ای گشایندهٔ درها. چون در کار عاشق ریا را دخلی نیست، قوله:

حافظا می بنوش رندانه/ فاتقو الله یا اولی‌الالباب

معنی آن است که: ای حافظ! می محبت و معرفت به طریق رندانه بنوش. اَی: بی‌آمیزش ریا. و تقوی ورزید برای خدا. یعنی غیر از خدا پرهیز نمایید. ای صاحب عقل منور! و در بعضی نسخه این بیت چنین دیده شده: حافظا! غم مخور که شاهد بخت/ عاقبت برکشد ز چهره نقاب (ص: ۱۶۶)

بدرالشروح در ۱۵۷۶ صفحه از سوی نشر کتاب خرداد منتشر شده است.

منبع: mag.30book

مطالب بیشتر

1. دکتر محمد دهقانی و کامیار عابدی: بررسی رویکرد حافظ و سعدی در مواجهه با قدرت

2. دیوان شرقی گوته و ارادت عمیق به حافظ نوشتۀ بهاءالدین خرمشاهی

3. شرح دومین غزل از دیوان حافظ

4. دکتر اصغر دادبه: بررسی یک بیت جنجالی از حافظ

5. دکتر منوچهر مرتضوی: دلایل محبوبیت حافظ

تأملی در تفسیر عارفانۀ «بدرالشروح » به تصحیح دکتر مجتبی قرقانی