بررسی موضع ادبیات در مقابل بیماری‌های واگیردار

نیما چندین و چندجا در ضمن آثار تحلیلی خویش گفته است که شعر کهن فارسی شعری  است سوبژکتیو، نه اوبژکتیو. به نظر می رسد در کلیت حق با اوست. یعنی غلبۀ ذهنیت در شعر قدیم بیش تر است تا عینیت. هرچند باید توجه کرد که شعر فارسی با تمرکز بر عینیت آغاز شد. اما این عینیت اغلب تحت شعاع توصیف طبیعت، حالت های عاشقانه، و مدح امیران و پادشاهان قرار داشت. از این رو، وصف زندگی عادی و متعارف، و بیان رنج ها و غم های معمول حتی در همین دوره هم کمیاب است. البته موارد استثنایی مانند سخن منظوم انوری در«نامه اهل خراسان به برِ خاقان»، یا شکواییۀ منثور امام محمد غزالی به سلطان وقت دربارۀ رنج های مردم را نباید از یاد برد.

با ورود عرفان، شعر بیش از پیش به سوی جهان ذهنی پیش رفت.با آن که در هر دورۀ ادبی تلاش هایی برای ورود به فضایی ملموس تر در شعر انجام گرفته، اما چنین تلاش هایی اغلب در حوزۀ امور معنوی بود نه زمینی. بنابراین، با آن که گنجینۀ شعر کهن فارسی بسیار غنی است اما با تلاش های شاعران دورۀ مشروطه و سپس کوشش های خود نیماست که شعر فارسی از این لحاظ تکانی خورد. با آن یک مفهوم هایی مانند آزادی، وطن، قانون و غیره به شعر راه پیدا کرد و با این یک، مفهوم انسان و نگاه انسانی. در چهارچوب نوسنت گرایی و نوگرایی، شعر ایران در سدۀ بیستم به تجربه هایی دیگر رسید. در این تجربه، شاعران مشروطه مانند اشرف الدین و عارف و بهار و فرخی و عشقی از رنج و فقر و بیماری مردم شکوِه ها بر لب داشته و اصلاح امور معیشتی را از حاکمان و دولتمردان خواستار شده اند. به طبع، بخشی از اشاره های این شاعران مربوط به بهداشت عمومی و بیماری های واگیردار بوده است. در مثل، بهار به رعایت نشدن بهداشت در حمام های عمومی ایران در اواخر دورۀ قاجار به صراحت اشاره کرده است. با رشد روزنامه نگاری، به طبع، وظیفۀ نقد اجتماعی بیش تر بر دوش روزنامه‌نگاران قرار گرفت تا شاعران. بااین همه، در شعر نیما و شاگردان نیما نگاه همدلانه و انسانی بسیار برجسته است.«آی آدم ها»ی شاعر یوش در دورۀ ما از جمله شعرهایی است که طنین بسیار یافته است. اما حتی در شعرهای نمادین او نیز این نکته به نحوی پوشیده تر دیده می شود:

«دست بردار ز روی دیوار

شب قورُق باشد بیمارستان

اگر از خواب برآید بیمار

کرد خواهد کاری کارستان!»

اسماعیل شاهرودی، از شاگردان نیما، شاید با الهام از این شعر کوشیده تا  نور امیدی دیگر و وسیع تر را در ذهن و دل مخاطبان برانگیزد:

«دست بردار ز پیشانی خویش

چین ز رخساره بینداز به دور

ابرها می گذرند از سرِ شهر

شهر می مانَد و فریاد غرور

باز  هم دست من و تو، تو و من

حلقه می بندد بر گردن دوست

باز می آید خندان خندان

آن که چشمان تو اینک سوی اوست

بررسی موضع ادبیات در مقابل بیماری‌های واگیردار

باز از هرگذری می گذرند

سایه ها صف به صف و دست به دست

باز می ریزد تن بر سرِ موج

مرغ مستانۀ توفان سرمست

نعره می پیچد در جنگل ، باز

هر صدای دگری می میرد

می خزد در تهِ گور، اسکلتی

کاروان راه ز سر می گیرد!»

در دورۀ متاخر نیز ، که پرچم شعر ایران بر دستان یک بانوی شاعر، سیمین بهبهانی، قرار داشت، بازتاب های اجتماعی با زبان آوری و اعتماد خاصی در چهارچوب غزلِ نو جاری و ساری می شد. به عنوان مثال، در شعر پرشهرت «دوباره می سازمت وطن ،اگرچه با خشت جان خویش» از جمله بر این نکتۀ پراهمیت تاکید شده است که:

«دوباره یک روز روشنا، سیاهی از خانه می رود

به شعر خود رنگ می زنم ز آبی آسمان خویش!»

آری سیاهی گرچه با هزینه های زیاد، سرانجام، از فضای خانه، شهر و کشورمان رخت برمی بندد!

20 اسفند 1398

کامیار عابدی 

منبع: ایبنا

بررسی موضع ادبیات در مقابل بیماری‌های واگیردار

مطالب بیشتر

1. تحلیل اشعار کامیار شاپور
2. چند نکته در شناخت شعر و نثر خسرو گلسرخی
3. شعر امروز در غیبت چشمان باز نقد
4. محمد مختاری شاعر و تحلیلگر شعر
5. جایگاه فریدون مشیری در شعر معاصر ایران