نگاهی به کتابِ «ابن سینا» نوشتۀ دکتر محمد دهقانی

آن‌گونه که ناشر در ابتدای کتاب «ابن سینا» به قلم محمد دهقانی توضیح داده، «تاریخ و ادبیات ایران» که یکی از زیرمجموعه‌های آن محسوب می‌شود، برای کسانی نوشته شده که به تاریخ فرهنگی و ادبی ایران علاقه‌مندند و می‌خواهند برگزیده‌ای از بهترین شاهکارهای ادبی ایران را همراه با شرح و تفسیر لازم به زبانی ساده و روشن بخوانند و بدانند که این شاهکارها در کدام فضای تاریخی پدید آمده و متقابلاً چگونه بر‌ آن تاثیر نهاده‌اند.

با چنین توضیحی اگر به سراغ «ابن سینا» که دومین اثر از آثار مربوط به دوره غزنوی این مجموعه است برویم، با کتابی مواجه خواهیم شد، مشتمل بر 146 صفحه، که 92 صفحه آن را مقدمه اثر تشکیل می‌دهد و پس از این مقدمه، قطعاتی کوتاه از بعضی آثار ابن‌سینا نظیر دانش‌نامه علائی، اشارات، رساله عشق و رساله اضحویه در اثر مندرج شده است.

شاید در ابتدا عدم تناسب میان مقدمه و متن در این کتاب عجیب و نامناسب به نظر بیاید و البته شاید بهتر این می‌بود که نامی غیر از «مقدمه» برای فصل اول کتاب که به زندگی و زمانه ابن سینا اختصاص دارد انتخاب می‌شد اما در همین شکل فعلی هم، خواندن بخش‌هایی از آثار ابن سینا پس از آمادگی ذهنی ناشی از آگاهی زندگی و زمانه او، درک بهتری از متن را برای مخاطبی که آشنایی چندانی با اندیشه و آثار «این نابغه ناآرام و پرنویس» ندارد به همراه می‌آورد.

دهقانی روایت خود از زندگی ابن‌سینا را با ذکر این نکته که او در تاریخ علم شخصیتی افسانه‌ای یافته و از سوی هموطنانش پیشگام بزرگان علم و اندیشه غرب نظیر دکارت و فروید معرفی شده است آغاز می‌کند و این تذکرات را در کار این موضوع قرار می‌دهد که ابن‌سینا از یکی از دورافتاده‌ترین «ثغر»های جهان برخاسته است. بهره‌بردن از لغتی ناآشنا مانند ثغر در اولین سطور متن و در عین حال معرفی مفهوم ثغر در پانویس همان صفحه، یکی از استراتژی‌های آموزشی دهقانی را آشکار می‌سازد. استفاده از لغات نامانوس در بستری آشنا و سپس توضیح و تبیین آن لغت و مفهوم به‌گونه‌ای که در ذهن مخاطب ماندگار شود. ثغر چنان‌که دهقانی توضیح داده است عبارت است از: «سرزمینی که مرز میان جهان کفر و اسلام تلقی می‌شد.» (9)

آن‌گونه که دهقانی می‌گوید، ابن‌سینا بخش زیادی از عمر نه‌چندان درازش در سفر یا در بحبوحه‌ی زدوخوردها و ماجراهای سیاسی گذرانده و پس از مرگ گویی زندگی دیگری از سر گرفته است و خیلی زود راهی پایتخت‌ها و دانشگاه‌های اروپایی شده است، چنان‌که در اوائل قرن سیزدهم میلادی مکتبی لاتینی به نام او پدید آمد و بزرگانی چون راجر بیکن و آلبرت کبیر (آلبرتوس ماگنوس) به آثار او توجه ویژه‌ای نشان دادند و دانشمندانی چون گیوم دُوِرنی و توماس آکویناس از ترس نفوذ اندیشه‌های ابن سینا در میان مسیحیان اروپا خود را ناچار دیدند که به معارضه با وی برخیزند و به ردّ و نقض آرای او بپردازند.

نثر زیبای مقدمه دهقانی بر اثر، کشش روایی قابل توجهی به آن بخشیده است: «با همه علاقه‌ای که به معاشرت با زنان داشت، هیچ‌گاه ازدواج نکرد و فرزندی از خود بر جای ننهاد. حال مسافر سرگردانی را داشت که گویی، مطابق اندرز سعدی، جهان را بسی فراخ‌تر و آدمیان را بسی پرشمارتر از آن می‌دید که بتواند به هیچ یار و دیاری دل بسپرد.» (11)

کتاب به خوبی توانسته است تعادلی میان انشای دلنشین و غنای تحقیقاتی را فراهم کند. ارجاع‌های فراوان به تحقیقات دانشمندان و محققان پیشین از جمله نمودهای این غنای تحقیقاتی است. کتابشناسی 6 صفحه‌ای برای متنی 80 صفحه‌ای نمود دیگری از همین غنای تحقیقاتی است. این دقت‌نظر به خواننده اطمینان خاطر می‌دهد که داده‌های اثر درباره زندگی ابن سینا برآمده از تحقیقی پروسواس بوده و با توجه به کمبود متون قابل اتکا درباره زندگی بزرگانی نظیر ابن سینا، متن 80 صفحه‌ای دهقانی درباره ابن‌سینا که آخرین پژوهش منتشر شده در این زمینه است، می‌تواند متنی قابل اتکا برای پژوهشگران نیز تلقی شود. این موضوع اثر را به کتابی تبدیل می‌سازد که دو گونه مخاطب دارد. مخاطب عامی که برای لذت بردن از همجواری با بزرگان اهل فضل به کتاب مراجعه می‌کند و مخاطب خاصی که دانشجویان و پژوهشگران حوزه تاریخ را در برمی‌گیرد.

سابقه انتشار برگزیده‌هایی از متون قدیم فارسی فراتر از نیم قرن است. مجموعه‌هایی که ناشرانی نظیر امیرکبیر و خوارزمی منتشر کرده‌اند و مجموعه‌های پراکنده دیگری که در این زمینه منتشر شده است، همواره در آشنا کردن نسل‌های مختلف علاقه‌مندان ادبیات با صاحبان اندیشه و قلم در قرون متمادی مفید بوده است. تفاوت مجموعه‌ای که نشر نی با تلاش محمد دهقانی در این زمینه منتشر می‌کند با مجموعه‌های پیشین اولاً آن است که مجموعه‌ «تاریخ و ادبیات ایران» با نظمی عصر محور بنا دارد ادبیات را در بستر تاریخ به مخاطب ارائه دهد تا آشنایی با زمینه تولید متن، رنگی تازه بر قرائت مخاطبان از متن بزند و دیگر اینکه مقدمه‌های غنی و پرحجم این متون باعث شده است این آثار نه کتاب‌هایی سردستی و تفننی که تحقیقی قابل توجه در حوزه تاریخ ادبیات ایران باشند.

در فاز اول مجموعه، چنان‌که ناشر در معرفی مجموعه گفته است، بناست که زندگی و آثار پنجاه شاعر و نویسنده و متفکر تا پایان قرن هفتم هجری مورد بررسی قرار بگیرد و در صورت تکمیل این طرح، می‌توان گفت گامی بلند در مسیر نگارش تاریخ ادبیات فارسی برداشته شده است. تا کنون از مجموعه «تاریخ و ادبیات ایران» پانزده جلد منتشر شده است و باید منتظر سی و پنج جلد دیگر از این مجموعه نیز باشیم. چنان که ناشر اطلاع‌رسانی کرده است، دو جلد دیگر از این مجموعه که به زندگی و آثار عنصری و بیهقی اختصاص دارد نیز در آستانه انتشار است. امیدواریم که دهقانی بتواند این مجموعه را کامل کند تا قرائت او از تاریخ ادبیات ایران که قرائتی بی‌پروا و بدون مجامله است کامل شود. دهقانی در پی اسطوره‌سازی و افسانه‌پردازی نبوده است و حتی به اخلاقیات ناپسند ابن سینا و از جمله علاقه‌اش به مصرف فراوان مشروب نیز اشاره کرده است. (63)

نشر نی کتاب «ابن سینا» نوشته محمد دهقانی را با تیراژ 700 نسخه، قیمت 24 هزار تومان در 146 صفحه منتشر کرده است.