روح الله خالقی آهنگساز و پژوهشگر

روح الله خالقی آهنگساز و پژوهشگر

روح الله خالقی در زمینه‏‌ی بحث ‏های نظری در موسیقی تلاش ‏‏های بسیار کرد و کتاب «سرگذشتِ موسیقی»‏اش درباره موسیقی، موسیقی‏دانان و نوازندگان ایرانی هم ‏عصر خود و همچنین «نظری به موسیقی» شامل نظریه ‏ای برای موسیقی ایرانی و غربی، هنوز که هنوز است هر دو از آثار پژوهشی و تاثیرگذار در زمینه موسیقی به شمار می ‏رود.

«سرگذشت موسیقی» به صورت داستان بیان شده و همین امر سبب شد تا این اثر برای مخاطب به‌یادماندنی، زیبا و خواندنی باشد.

این کتاب درباره فرازونشیب‏ های بسیار در عرصه موسیقی و دربردارنده تاریخ آغاز عصر تدوین ردیف دستگاهی و سنت ‏های نظام موسیقی است و تا آنجایی پیش می‏ رود که موسیقی غربی وارد کشور می‏ شود.

به قولِ «داریوش پیرنیاکان» -آهنگساز و نوازنده‏ ی برجسته‏‌ی تار- در این کتاب می‏ توان چالش میانِ سنت و تجدد را به خوبی مشاهده کرد. کتاب «هم‌آهنگی موسیقی» نیز که درباره توافق و تناسب صوت ‌ها نوشته شده در فاصله ۱۳۱۶ تا ۱۳۲۰ خورشیدی انتشار یافته است. او همچنین با ورود در حوزه تاریخ‌نگاری موسیقی، به ابداع و ابتکار شیوه بیانی و نوشتاری ویژه‏ ای پرداخت.

«خالقی» را باید یکی از فعال‏ ترین چهره‏ های موسیقی ایران در دوره معاصر دانست که فعالیت‏ های گسترده ‏ای در آهنگسازی، رهبری ارکسترهای رادیو، پژوهش در تاریخ و تئوری موسیقی ایران و تالیف متدهای آموزشی داشته است. او یکی از مهم‏ترین و مشهورترین شاگردانِ‏ «علی‏نقی وزیری» بود که از سال ۱۳۰۲ به مدرسه عالی موسیقی راه یافت و از همان زمان زیرِ نظرِ «وزیری» آموخته ‏های موسیقی را شروع کرد.

در آن زمان که «خالقی» موسیقی می ‏خواند، نگاه به این هنر متفاوت با این روزها بود. موسیقی از حمایتِ دستگاه‏ های دولتی و حکومتی برخوردار بود و در مقابل مردم به موسیقی‏دانان به چشمِ «مطرب» می ‏نگریستند، درست برعکسِ حالا که با وجود آنکه تمام تلاش‏ دستگاه‏‏ های دولتی، بر محدود کردنِ موسیقی بنا شده؛ اما مردم هر روز بیش از پیش به این هنر علاقه‏ مند می‏شوند و ارج و قربِ‏ نوازندگان و اهالی موسیقی نیز بیش از پیش می ‏شود.

شاید به همین خاطر بود که پدرِ خالقی که البته خود نیز موسیقی می ‏نواخت و با بسیاری از چهره ‏های مشهورِ موسیقی در آن زمان آشنایی داشت، با اینکه پسرش موسیقی بخواند مخالف بود و حتی وساطتِ «علی‏نقی وزیری» هم تاثیری نداشت؛ «روح ‏الله خالقی» اما بیش از آنکه تصور شود به موسیقی علاقه داشت و برای همین پنهانی این رشته را خواند تا سرانجام کارتِ تدریس موسیقی بگیرد و به پدرش نشان دهد و به او ثابت کند که «پیِ مطرب شدن نبوده ‏است».

او نوازندگی ویولن، آهنگسازی و هارمونی را از وزیری آموخت و در همان مدرسه تدریس درس ‏های نظری را عهده‌دار شد و هم‏زمان نیز به عنوان نوازنده در ارکسترهایِ وزیری نواخت. رابطه ‏ی او با «وزیری» تا سال ‏های بعد ادامه پیدا کرد و استاد و شاگرد چنان علاقه ‏ای به یکدیگر پیدا کردند که رابطه‏ شان به حدِ مریدی و مرادی رسید. «وزیری» تمامِ آنچه را می‏ دانست به شاگرد یاد داد و شاگرد هم تمامِ تلاش خود را به کار برد تا آموزه‏ های استادش را فراگیر کند؛ اگرچه علاقه ‏اش به موسیقی پیش از آن شکل گرفته بود و در یکی از مصاحبه‏ هایش تعریف کرده که در ده‌سالگی صدای سحرآمیز ویولونی که از خانه همسایه به گوش می‏ رسیده او را مجذوب موسیقی کرده است.

همسایه‏ ای که سال‏ ها بعد آن را شناخت و فهمید که «رکن ‏الدین مختاری» بوده است. چند سال بعد از آن درویش‏خان را دید و پیشِ او نیز مشق‏هایی کرد. خودش در کتاب «سرگذشت موسیقی» از آن روزگار نوشته است:

«کمانچه را خوب می ‏شناختم. دخترعمه ‏ای داشتم که شوهرش این ساز را خوب می‏ زد. مردی بود مسن و فربه و با قامت متوسط و ریش ‏های حنا بسته که دو زانو می ‏نشست و کمانچه زیبایی را که رویش صدف‌کاری و خاتم‌نگاری داشت، به دست می‏ گرفت و می ‏نواخت.

می‏ گفتند در جوانی در دستگاه تعزیه شاهی بوده و صدای خوشی داشته است. بعدها در نواختن کمانچه مهارت یافته و در شمار نوازندگان دستگاه نایب‌السلطنه درآمده است. اما در این موقع کار مرتبی نداشت و با اندوخته ‏ای مختصر زندگی درویشانه ‏ای می‏ کرد. با دخترعمه ‏ام زیاد به منزل ما می ‏آمد. کمانچه را هم در کیسه ‏ای می ‏گذاشت و زیر عبا می‏ گرفت و با خود می‏ آورد. ما نیز با آهنگ‌سازش بسیار مأنوس بودیم.

از قدمای موسیقی بود که دستگاه ‏ها را به تفضیل می ‏نواخت و به همایون علاقه بیشتری داشت. از انگشتانش صدای گرم پخته مطلوبی بیرون می ‏آمد و هنگامی که همایون می‏زد، مثل این بود که با آهنگ کمانچه ‏اش نصیحت می‏ داد و این موعظه خوش‌آهنگ در دل‌ها اثری عمیق داشت چه همه سراپا گوش می ‏شدند. من نیز در گوشه اتاق می ‏نشستم و خیره به انگشتان میرزا رحیم کمانچه‌کش می‏ نگریستم. آن ویولن‌زن و این کمانچه‌کش اولین مربیان موسیقی من بوده ‏اند.»

او همچنان موسیقی را پراکنده می‏ آموخت تا سرانجام آن زمان که مدرسه‏ ی موسیقی وزیری راه ‏اندازی شد، بی‏ درنگ به آنجا رفت و چند سالی شاگردی کرد و چند سالی هم تدریس تا اینکه خودش انجمنی مستقل را تشکیل داد که البته عمرش تنها ۵ سال بود. تنگناهای مالی فعالیتِ این ارکستر را با مشکلاتی مواجه ساخت تا سرانجام زیرِ نظر اداره ‏ی فرهنگ و هنر آن زمان، «انجمن موسیقی ملی» را اداره کند و بعدها به هنرستان عالی موسیقی تغییر نام دهد که ده سالِ تمام سرپرستی‏ اش را برعهده داشت. در همین زمان هم البته به رادیو می‏ رفت و با این سازمان نیز همکاری‏ های گسترده ‏ای داشت و رهبری ارکسترهای «گل‏ ها» را انجام می‏ داد.

سال ۱۳۳۳، شورایی از موسیقی‌دانان مشهور آن زمان از جمله ابوالحسن صبا، موسی معروفی، سیدحسین‏ طـاهرزاده‏، روح‌اللّه خالقی، جواد معروفی، مشیر‏همایون‏ شهردار‏ و … تشکیل شد تا با نظارت مسئولین ذی‌‏ربط، تغییراتی کیفی در موسیقی رادیو ایجاد کنند، هرچند حیات این شورا‏ بسیار کوتاه‌مدت بود.

روح‌الله خالقی در قلمرو آهنگسازی نیز همان شیوه‏ای را دنبال می‏ک رد که در مکتب وزیری آموخته بود. از یک‌سو برای ریتم و وزن اهمیت ویژه‏ای قائل بود و از سوی دیگر معتقد بود که موسیقی ایران نیز باید به راه چندصدایی شدن برود تا از ملالی و یکنواختی در امان بماند و تاثیر و جاذبه بیشتری پیدا کند. به نظر خالقی پیوند تاریخی و اغراق ‏آمیز شعر و موسیقی، در جامعه ‏ای که به شعر عشق می‏ ورزد، نمی‏ گذارد موسیقی خالص پرورش پیدا کند. به همین جهت می‏ کوشید تا به موسیقی خالص نیز فرصت عرض‌اندام بدهد.

او برنامه ‏ای را در رادیو تهیه و پخش می‏ کرد با عنوان موسیقی بی‏ کلام. علاوه بر آن خود مانند وزیری به آفرینش آهنگ ‏هایی می ‏پرداخت که از قیمومیت شعر رها باشد، هر چند «یار رمیده»، «وعده وصال»، «پیمان‌شکن»، «نغمه نوروزی»، «بهار عشق»، «مستی عاشقان»، «شب جوانی»، «شب من» و «امید زندگانی»‏ از جمله آهنگ‏ ها و تصنیف ‏هایی به شمار می ‏روند که به وسیله او ساخته شده است. او در دورانی فعالیت می‏ کرد که موسیقی غربی در ایران رواج داشت و بسیاری موسیقی ایرانی را غیرعلمی و تدریس آن را بیهوده می‏دانستند.

حتی در بازه‏ای موسیقی ایرانی در هنرستان عالی موسیقی تدریس نمی‏ شد و بسیاری از کسانی که سازهای سنتی می ‏نواختند در این بازه به سازهای اروپایی روی آوردند یا هنرستان عالی موسیقی را ترک کردند. در این دوران خالقی و استاد محبوبش علینقی وزیری برای حفظ موسیقی ایرانی تلاش‏های بسیاری کردند. جعفرزاده در نقد کتاب «نظری به موسیقی» این کتاب را تلاشی برای توجیه علمی موسیقی ایرانی با تئوری موسیقی غربی و تغییر فضای ضدموسیقی ایرانی آن زمان می ‏داند که بی ‏نتیجه نمانده ‏است و در نهایت به تأسیس هنرستان موسیقی ملی منجر شده‏ است.

روح الله خالقی آهنگساز و پژوهشگر

خالقی نخستین آهنگ خود را که «به نام او» نام داشت، در ۱۳۰۹ و آخرین آهنگش «خاموش» را با شعر رهی معیری و آواز بنان در۱۳۴۴ ساخت؛ اما همچنان مشهورترین اثرش در میانِ عمومِ مردم «ای ایران» است که فرزندش «گلنوش خالقی» که حالا سال‏‏هاست در آمریکا ساکن است، درباره ‏ی آن گفته است:

«دلیل شکل گرفتن این سرود، بحثی بود که بین پدرم و یکی از همکارانش، لطف‌الله مفخم‌پایان، درگرفته بود. مفخم معتقد بود هر یک از مایه‏ های موسیقی ایرانی فضایی دارند که آهنگسازی در آنها موجب می‏ شود اثر هم همان فضا را منعکس کند. برای مثال، «دشتی» به عنوان مایه ‏ای غمگین شناخته شده است در نتیجه اگر اثری در این مایه ساخته شود آن اثر هم الزاماً فضایی غمگین خواهد داشت. پدرم اما این موضوع را رد می‏ کرد. او معتقد بود فضای اثر متکی به توانایی آهنگساز و ایده ‏های موسیقایی اوست و برای اثبات نظرش، سرود «ای ایران» را که فضایی حماسی دارد در دشتی آفرید. کمی بعد هم از حسین گل‏گلاب درخواست کرد تا شعر سرود را بسراید.»

«داریوش پیرنیاکان» نیز درباره‏ ی این سرود می‏ گوید: «بیشتر مردم این سرود را حفظ هستند و همواره در زمان پخش این آهنگ، هیجان و افتخار در کشور نمایان می‏شود. این سرود در ۲۷ مهر ۱۳۲۳ خورشیدی در حضور جمعی از چهره ‏های فعال در تالار دبستان نظامی اجرا شد. نخستین ویژگی شعر آن، فارسی بودن آن است و دیگر ویژگی دریافت و ساختار سروده محسوب می‏ شود، به طوری که تمامی افراد و گروه‏ های سنی می ‏توانند آن را اجرا کنند. فراگیری این سرود از لحاظ امکانات اجرایی به فرد اجازه می ‏دهد تا بدون ساز و آلات موسیقی بتواند این اثر را اجرا کند که این سومین خصوصیت این شعر محسوب می ‏شود. آهنگ این سرود به صورت آواز دشتی ساخته شده و ملودی آن از نغمه‏ های موسیقی بختیاری و از فضایی حماسی برخوردار است.»

اما «ابوالحسن مختاباد» درباره‏ ی او می‏ گوید: «به نظرم چهره ‏ای همانند خالقی تقریبا تکرار نشد. شاید در نقطه‏ هایی بتوان استاد محمدرضا لطفی را به خالقی تشبیه کرد که هم‌زمان هم می ‏نوشت و هم می‏ ساخت و هم آموزش می ‏داد و هم آنکه گروه تشکیل داد و کار تشکیلاتی موسیقی انجام می ‏داد. جالب اینکه در گفت‌وگویی که با مرحوم لطفی درباره روشنفکری و موسیقی داشتیم، ایشان از خالقی به عنوان روشنفکر موسیقی یاد می ‏کرد که درکش از پدیده‌ها با بقیه افراد تفاوت داشت.

چرا که خالقی هم آموزش می ‏داد، هم سردبیری نشریه را عهده‌‏دار بود، هم عضو شورای موسیقی رادیو بود و هم رئیس هنرستان موسیقی و هم هنرمندی خلاق بود با آثاری بی‌‏بدیل در موسیقی ایران. اشراف خالقی بر برخی دانش ‏ها و اهل ادب و ادبیات بودن و نیز قلم روان و خواندنی وی و از آن مهمتر احساس مسئولیتی که در برابر رخدادهای مثبت و منفی پیرامون خود داشت، او را بر آن داشت تا هرچه را که می ‏بیند با قلمش انعکاس دهد. من در مقاله ‏ای که به سمینار بین ‏المللی رادیو در سال ۸۹ ارائه دادم به حضور و نقش ایشان در شورای موسیقی رادیو پرداختم که گاه مقالات و اعتراضاتی را می ‏نوشت که گویی همین امروز یک نویسنده و موزیسین می‏ نویسد (که البته کمتر کسی در تراز ایشان را این دوره سراغ دارم که این‌گونه به مسائل حساس باشد) به همین دلیل است که در نوشته‏ های ایشان از نقد و تحلیل و اعتراض به سیاست‏ های هنری و به‌خصوص موسیقایی تا نظریه‌پردازی و نقد فنی و البته تاریخ‌‏نویسی را شاهدیم. فصل پنجم کتابم [کتاب «روح‌الله خالقی»] به خلقیات شخصی و سلوک اجتماعی ایشان اختصاص دارد که در آن با واکاوی سخنان و نوشته‏ های دیگران درباره خالقی، تصویری نسبتا دقیق از سلوک هنری و رفتاری او را ارائه دادم.»

(منبع: sazandeginews)