اسطورۀ قربانی در آثار بهرام بیضایی

هدف پژوهش حاضر، تحلیل «اسطورۀ قربانی» در فیلم‌نامه‌ها و نمایشنامه‌های «بهرام بیضایی» است. وی با شناخت گسترده‌ای که از اسطوره‌ها دارد، در نگارش آثار ادبی خود از انواع آن‌ها بهره می‌برد. او در نگاشته‌هایش، به دو شیوه از «اسطورۀ قربانی» استفاده می‌کند. نخست، در خلال داستان به شکل صریح به اجرای این آیین، آن هم به اشکال گوناگون و برای اهداف مختلف پرداخته ‌است. دوم، نمایشنامه‌ها یا فیلم‌نامه‌هایی آفریده که در دل روایت، «قهرمان ـ قربانی» را جای داده‌اند.

البته این نویسندۀ خلاق گاهی از هر دو شیوه، استفاده می‌کند. در این بررسی، نمایشنامۀ «فتح‌نامۀ کلات» و فیلم‌نامه‌های «قصه‌های میرکفن‌پوش»، «زمین»، «طلحک و دیگران» و «طومار شیخ شرزین» تحلیل شده‌اند. نتیجۀ این بررسی نشان می‌دهد «بیضایی» از انواع قربانی، در بخشِ «مناسک قربانی» استفاده کرده ‌است:

پیشکش‌های «خونی ـ انسانی»؛ پیشکش‌های «خونی ـ حیوانی» و پیشکش‌های «غیرخونی»، از نوع آشامیدنی‌ها.

بیضایی از سه نوع «هدف قربانی» در روایت‌هایش بهره برده ‌است: «کفاره‌ای»، «توسلی» و «شکرگزاری». شیوۀ دوم یعنی «قهرمان ـ قربانی» نیز در آثار او چشمگیر است.

مقدمه
آیین قربانی از جمله آیینهای ماندگار تاریخ بشر است که هنوز برپا میشود. این مراسم، ریشه ای کهن داشته و سابقۀ آن حتی به دوران پیش از تاریخ میرسد. ردّ پای این آیین در اسطورۀ آفرینش نیز دیده میشود. پسران حضرت آدم، هابیل و قابیل، قربانیهایی به پیشگاه خداوند عرضه میکنند؛ قربانی هابیل پذیرفته میشود. برای تحلیل و فهم اندیشۀ بشر ابتدایی و درک فلسفۀ او باید خوانش اسطوره ای را به کمک طلبید.

واژه قربان:

قُربان و قِربان از ریشه قرب به معنی نزدیک شدن است. قربانی در گرفتن زندگانی موجود زنده ای اعم از انسان، حیوان یا نبات علم ادیان یعنی از راه کشتن، سوزاندن، دفن کردن یا خوردن به منظور تقرب به خدایان و جلب نظر آنان.
قربانی از تمامی دنیای پست و پلشتِ شخص جدا میشود و به خداوند تقدیم میشود تا وابستگی، اطاعت، توبه، یا عشق او را گواهی دهد. چیزی که بدینگونه به خداوند تقدیم میشود، دیگر قابل انتقال نیست. از اینروست که اغلب سوزانده و یا نابود میشود و نباید به آن دست درازی کرد؛ زیرا مایملک خداوند است
واژه قربانی در انگلیسی (sacrifice ) است که از واژه لاتینی (sacrificium ) اخذ شده است. این کلمه از ترکیب (sacer) به معنی مقدس و ( facere ) به معنی ساختن ساخته شده است.

بهرام بیضایی کار خود را از سال 1341 در عرصه درام نویسی و پژوهش در زمینۀ تئاتر آغاز کرده است. او نویسندهای پُرکار و هنرمند است. نگارشهای ادبی بهرام بیضایی شامل نمایشنامه ها، فیلمنامه ها و برخوانیهای اوست؛ هرچند که بسیاری از آثار او به صحنۀ نمایش و یا اکران در سینما نرسیده است. از ویژگیهای سبکی بیضایی، استفاده از اسطوره است. او در روایت داستانهایش، از اسطوره به شکل موقعیتهای اساطیری، صورتهای ازلی و تصویرهای نمادی و رمزی بهره میبرد. اگرچه خود بر این باور است که به شکل آگاهانه از اسطوره ها بهره نگرفته است؛ بلکه این امر محصول تراوش ذهنی اوست.

دانلود مقاله