درنگی در نمایشنامۀ «اوندین» نوشتۀ ژان ژیرودو

درنگی در نمایشنامۀ «اوندین» نوشتۀ ژان ژیرودو

احمد عظیمی: نمایشنامه‌ «اوندین» که جزو آخرین کارهای «ژان ژیریدو» است، اثری سورئال و البته با شمایلی سمبولیستی است. این نمایشنامه در دورانی نوشته می‌شود که سمبولیسم در اروپا ظهور کرده و اوجش را پشت سر گذاشته، اما تئاتر و ادبیات هنوز متأثر از آن در جریان است. این نمایشنامه به واسطه‌ فضایش سرشار از ترکیبات شاعرانه در کلام است و سعی دارد در سنت نوشتاری‌اش نیز آن شاعرانگی مختص نویسندگان سمبولیست را حفظ کند، اما این شاعرانگی ظاهراً در ترجمه به خوبی انعکاس نیافته، چنانکه در مونولوگ‌های بلند شخصیت‌ها که سرشار از آرایه‌های ادبی و تصاویر خیال‌انگیز است این تصاویر در بهترین شکلش تنها توصیف می‌شوند و آهنگین بودن و خیال‌انگیزی خود را در زبان مقصد از دست می‌دهند. دلیل این امر می‌تواند عدم شناخت مترجم در زمینه شعر باشد چون داستان نمایش و گویش شخصیت‌ها به خوبی منتقل می‌شود، اما وجه شاعرانه دیالوگ‌ها کمتر حفظ شده است. گفتنی است حفظ شاعرانگی در چنین آثاری بسیار مهم است، چنانکه شاملو یا الهی اگر نثر یا شعری را ترجمه می‌کردند به واسطه شاعر بودنشان، ترجمه نیز از این امر متأثر می‌شد.

اثر «ژیریدو» نمونه‌ای از آن داستان‌های عامیانه پریان است. در ابتدا، خواننده تصور می‌کند با یکی از همان الگوهای داستانی روبه‌رو شده که نورتروپ فرای معرفی‌اش می‌کند، یعنی شوالیه (قهرمان) سرگردان و خسته که دل درگرو عشق شاهزاده خانمی دارد و برای به دست آوردن اوست که می‌خواهد از جنگل بگذرد، اما با پیش‌روی داستان متوجه می‌شویم، اگر چه پایه و اساس داستان نمایشنامه در همان الگوها پی‌ریزی شده اما این اثر، رویکردی جدید به قصه‌های پریان دارد و با بهانه قرار دادن این‌چنین داستانی سعی دارد مفاهیمی مثل عشق، خیانت، وفاداری و سرنوشت را به چالش بکشد.

اساسی‌ترین مسئله این نمایشنامه، انسان است. نویسنده با قرار دادن انسان به‌عنوان موضوع اصلی، درباره ناتوانی او حرف می‌زند و از سرگشتگی‌ای سخن می‌گوید که به‌واسطه نقص بشر در او وجود دارد. نمایشنامه، فرض خود را بر داستان عامیانه پریان می‌گذارد که انسانی دل در گرو عشق پری دریایی‌ای می‌گذارد -یا آن‌طور که در افسانه‌ها آمده پریان آدمیان را سحر می‌کنند- اما از ابتدا تمام این فرمول به شکلی آشنازدایانه‌ای پیش می‌رود، یعنی اینجا پری (اوندین) است که ابتدا عاشق شوالیه می‌شود.

چنین اتفاقی در ابتدای داستان به ما این پیام را می‌دهد که قرار نیست با یک نمایشنامه عامیانه روبه‌رو بشویم که با پایانی خوش تنها قصد قصه‌گویی دارد بلکه اثر با نقض ساختار شناخته شده‌ای که در ذهن مخاطبش وجود دارد، سعی می‌کند مفاهیمی مثل انسان، عشق و وفاداری یا ایثار را به چالش بکشد.

اساساً بخشی از این رویکرد به افسانه و اسطوره، به‌واسطه دوره‌ای است که نمایشنامه در آن نوشته شده. فراموش نکنیم که قرن نوزدهم با آغاز دنیای صنعتی همزمان است و آثار نویسندگان سمبولیسم در واکنش به رئالیسمی شکل گرفت که برای بیان مادی گرایی مورد استفاده قرار می‌گرفت. سمبولیست‌ها، بشری را می‌دیدند که در آغاز راهی است که در انتهایش چیزی جز معنا باختگی هویت و مفاهیم، نصیبش نخواهد شد. لذا دست به توصیف آن تصاویر مثالی زدند و سعی کردند آن شعر “مطلق” را به وجود آورند. این مفهوم ناب و مطلق، متأثر از کلیسا و کتاب مقدس شکل می‌گیرد چون در نظر شاعر سمبولیست، شعر ماوایی بود برای حفظ معنویت بشر. برای روشن شدن این رویکرد می‌توان سمبولیست‌ها را با عارفان قرن 4 و 5 ایرانی مقایسه کرد که ادبیات را وسیله‌ای برای حفظ معنویت می‌دانستند و اسرار مگو هم در قالب همین کلمات بیان می‌شدند، اگر می‌شدند!

«ژیریدو» سعی می‌کند با طرحی آشنا از ارزش‌های انسانی حرف بزند. ارزش‌هایی که پیش از آن هرگز تعریفی برایشان نبوده و به‌نوعی همان مفاهیم مطلق‌اند و البته اصالت بشری‌اند، که بیم گم‌شدن و نابود شدن آن‌ها در دوران معاصر نویسنده بیشتر شده است.

زن دل در گرو شوالیه‌ای سرگردان دارد و به مفهومی مثالی پای این عشق می‌ماند و مرد نیز عاشق زنی شده که شبیه هیچ زنی نیست و البته  بی‌نظیر است. داستان این دلدادگی در کامل‌ترین شکل خود اتفاق می‌افتد اما چیزی که آن‌ها را با چالش روبه‌رو می‌کند، واقعیت است! ضعف‌های بشری که اساساً انسان را تعریف می‌کنند.

«اوندین» که نماد عشق مطلق، خوبی و روح طبیعت است، انسان را عاشقانه دوست می‌دارد چنانکه از صدای شوالیه بدنش می‌لرزد اما زمانی که با او به میان آدمیان قدم می‌گذارد، می‌فهمد که در دنیای آدم‌ها با سازوکاری دیگر روبه‌روست که درکی از آن ندارد. او می‌فهمد که حقیقت در این دنیا کم‌ترین ارزش را دارد و روابط بر اساس تشریفاتی دروغین پایه‌گذاری شده است، اما چون او صورت مثالی عشق است، سعی می‌کند با این شرایط نیز بسازد و حتی دروغ گفتن را یاد بگیرد.

او نمی‌داند دنیای بشر ساختاری دارد که بر اساس ضعف‌های خودش شکل گرفته و تنها یک انسان با ناتوانی‌هایش تاب زندگی در اجتماعی را دارد که در طول تاریخ بشر متمدن ساخته شده است.  البته اثر «ژیریدو» ساحات دیگری نیز دارد که مهم‌ترین آن خیال‌انگیزی، هزل و طنز ظریفی است که در نمایشنامه دیده می‌شود.

نمایشنامه اوندین سرشار از لحظات فانتزی و متخیل است که تصاویری بدیع را به وجود می‌آورند و البته این وجه با موقعیت‌های کمیک و رمانتیک اثری جذاب را به وجود می‌آورد که خواننده با مطالعه آن سرگرم خواهد شد. خواننده این نمایشنامه با این پرسش روبه‌رو می‌شود که عشق چیست و وفاداری چه معنایی دارد و یا معنای خیانت برای یک عاشق چه می‌تواند باشد؟

نویسنده در نمایشنامه‌اش سؤالات اساسی را مطرح می‌کند و همانطور که از رسالت تئاتر هم برمی‌آید به آن‌ها پاسخی نمی‌دهد. نمایشنامه‌ اوندین طرح و داستان ساده‌ای دارد اما با خواننده ارتباط خوبی برقرار می‌کند چون از همان طرح داستان‌های عامیانه استفاده می‌کند که برای هرکسی دیدنی و شنیدنی است.

چنین نمایشنامه‌هایی روی صحنه نیز موفق خواهند بود، چون در مورد مسائلی حرف می‌زنند که تقریباً برای همه انسان‌ها محل چالش است. این چالش با داستان و فانتزی در هم می‌آمیزد و اثری ساده و تأمل‌برانگیز را می‌آفریند که هم برای مخاطب عام جذاب است و برای مخاطب خاص حرف‌های گفتنی دارد.

منبع: ibna

درنگی در نمایشنامۀ «اوندین» نوشتۀ ژان ژیرودو