دکتر نوید کرمانی: آدونیس نمونه‌ای روشن از دوگانگی در نسبت قرآن و شعر

دکتر نوید کرمانی: آدونیس نمونه‌ای روشن از دوگانگی در نسبت قرآن و شعر

در میان کسانی که در جهان عرب خود را موظف به انجام این کار دیرپا اما همچنان نوین دانسته‌اند، آدونیس، شاعر معاصر سوری، جایگاه ویژه‌ای دارد. آثار او را به مثابه نوعی بررسی عمیقِ گاه بی‌رحمانه و گاه از سر لطف دربارۀ سنت فکری و زیبایی‌شناسانۀ خودش می‌توان مطالعه کرد. در آثار او نوعی ویژگی دینی جریان دارد که در عین‌حال آن‌ها را ملحدانه می‌سازد. شعر او شعر دینی، یعنی شعرِ در خدمت دین، نیست که آدونیس با آن به شهرت رسیده باشد، بلکه شعری است که موقعیت دین را به چالش می‌کشد.او از یکسو کار شاعران دوران جاهلیت، که اسلام دعاوی پیامبرانه‌شان را باطل کرد، و از سوی دیگر کار شاعران عارف قرن چهارم، همچون حلاّج و نفّری، را ادامه می‌دهد. عرفا به شعرِ تا حدی دنیوی شده، که در آن توسل به جنیان و فرشتگان و شیاطین بیشتر آرایه‌های ادبی بود تا بیان احساس واقعی، دوباره جدیت متافیزیکی بخشیدند. شعر نزد آنان به بینشی پیامبرانه بدل شد. آنان همچنین مجموعه قوانین کلی سنت شعر عربی را کنار گذاشتند تا واقعیت زبانی و فکری مخصوص به خود را ایجاد کنند، چنانکه، به تعبیر آدونیس، قرآن پیش‌تر به وضوح این کار را انجام داده بود و این شاعر نیز اکنون در شعر خود دوباره آن را انجام می‌دهد. برخلاف شاعران عارف، که خود را مسلمان می‌دانستند و نقض معیار زیبایی‌شناختی و دینی را با زبان دین توجیه می‌کردند، آدونیس هرگونه معنای ضمنی اسلامی را رد می‌کند. او دین را کنار می‌گذارد؛ اما همانند بیشتر شاعران هم‌عصر خود به دین بی‌اعتنا نیست، بلکه از روند جداسازی دین از شعر سخن می‌گوید:

امروز شنبۀ موهوم را آتش زدم

و جمعۀ موهوم را

امروز نقاب خانه را برکندم

و جای خدایِ کور سنگ

و خدای هفت روز

خدای مرده نشاندم

آثار آدونیس نمونه‌ای روشن از دوگانگی در نسبت قرآن و شعر است. او خدای مرده را جانشینِ خدای هفت روز می‌کند؛ اما او همان شاعری است که قرآن را به عنوان منشأ نوگرایی در شعر عربی می‌ستاید. درواقع، هیچ متن دیگری به اندازۀ قرآن سبب غنای شعر عربی نشد. قرآن شعر عرب را از قالب محدود گونه‌های معمول رهانید و امکان‌های جدیدی را برای به کارگیری زبان، استعاره و استفاده از مضامین به روی آن گشود. معیارهای قطعی نگارش و بررسی‌های نظری دربارۀ زبان و ادبیات نخستین‌بار از فن تفسیر به وجود آمد. همان‌طور که متکلمان، درواقع به طور طبیعی، برای تحلیل زبان قرآن به شعر مراجعه می‌کردند، عکس آن نیز رخ داده است و همچنان نیز رخ می‌دهد: شاعران و ادیبان نیز برای بحث از شعر به سراغ قرآن می‌روند. نمونه‌ای از آن جنبش موسوم به «نوگرایان» (مُحدَثون) در شعر عربی است که جنبش غالب در بحث‌های ادبی در قرن دوم و سوم بود. نوگرایان به سبب زبان تصویری قرآن و انحراف‌های سبکی آن از قواعد سخت‌گیرانۀ شعر ترغیب و توجیه شده‌اند قواعد ادبی جدید را در شعر به کار گیرند و از این طریق معیارهای سنتی را از نو بسازند. در این بحثِ صرفاً ادبی_زیبایی‌شناسانه دربارۀ شعر در میان نوگرایان، قرآن به مثابه متنی با ساختار شعرگونه مرجع طبیعی و اصلی بود.

یکی از نمونه‌های تأثیر سازندۀ ادبی قرآن نیز خودِ آدونیس است. او زبان قرآن را در خود جذب کرده است تا زبان شعرش را از نو تغییر دهد و از درون ویران کند. این زبان چیزی نیست مگر همان عربیّت یا زبان ادبیِ کهن هزاروپانصد سالۀ عرب‌ها. این پدیده هم نقمت است و هم نعمت: این زبان که پیش از اسلام به ساختار فوق‌العاده پیچیده، قاعده‌مند و پرمعنای شعری رسیده بود و با زبان روزمره‌ای که ده‌ها گویش داشت بسیار متفاوت بود، از نظر واژه‌شناختی تقریباً تغییر نکرده است و معیارهای دقیق عروضی آن تا به امروز آموزش داده می‌شود. تداوم این زبان بیش از هرچیز مدیون قرآن است که در سیاق شعر کهن عربی به بیان آمده و زبان عربی قدرت تجویز منحصر به فردی به آن بخشیده است. صرف‌نظر از سانسکریت، عربی احتمالاً تنها زبانی است که قواعد دستوری آن طی تاریخ نه بر مبنای واقعیت زبانی بلکه _ در نظر و بیشتر در عمل_ بر اساس یک کتاب شکل گرفته‌اند، آن هم کتابی که دستور زبان آن بدون توجه به ارتباطات روزمره به قاعده درآمده و به معنای واقعی کلمه به معیاری مطلق تبدیل شده است.

منبع

زبان به مثابه معجزه

دکتر نوید کرمانی

ترجمۀ ملیحه احسانی‌نیک و لیلا ذوالقدری

نشر کرگدن

مطالب بیشتر

1. همراه با ادونیس و کلاراخانس دربارۀ احمد شاملو

2. چند سروده از ادونیس

3. آشنایی با ادونیس

4. مقالۀ دکتر شفیعی‌کدکنی دربارۀ ادونیس

5. کتاب سنت و تجدد نوشتۀ ادونیس

دکتر نوید کرمانی: آدونیس نمونه‌ای روشن از دوگانگی در نسبت قرآن و شعر