دربارۀ شعر و شاعری

«سید علی صالحی به طور کلی»؛ نوشتۀ «محمد لوطیج»

(۱)

با لحاظ مسیری که سید علی صالحی از همراهی با موج ناب تا امروز پشت سر گذاشته است، پرونده ی شعری و سیر تحول شعرش از چند منظر قابل واکاوی است، تقریبا همه ی این جلوه ها زیر سایه ی شعر گفتار قرار می گیرد که پر رنگ ترین تصویر را از صالحی بازتاب می دهد. در تاریخ شعر معاصر تنها چند شاعر را می توان برشمرد که در سیرتحول شعر دخیل اند و صالحی یکی از این شاعران است که علاوه بر بررسی شعرهایش به شکل منفرد، باید کلیت حضور و نقش او در جهت دهی بخشی از شعر امروز مورد توجه قرار گیرد.

سید علی صالحی از اواخر دهه ی شصت در یکی از پاگردهای شعر امروز ایران نقشی تاثیرگذار دارد. ساده تر این که آن چه شعر پیشروی دهه ی شصت نام می گیرد، تا حدودی وامدار زبان شعر شاملویی و به شکل معناداری همبسته ی نگارش باستانگرایانه است، چرخشی که از آن سخن می گوییم، در جایی اتفاق می افتد که بخش عمده ای از شعر امروز به سمت شیوه ی شعری فروغ می چرخد؛ همان رویکردی که شعر گفتار نام می گیرد. این که رویکرد مورد اشاره به مثابه ی یک جریان مستقل، یا همبسته و ادامه ی نوآوری های فروغ و شیوه ی بیانگری او ارزیابی شود، می تواند محل نزاع باشد، اما در نقش صالحی و این مهم که چرخش مورد اشاره، همه ی جریان های شعری پس از دهه ی شصت را متاثر می کند، تردید کمتری وجود دارد.
اقبال به زبان گفتار و امکانات و ظرایف آن، رویکرد مسلط و غالب شعر دهه های اخیر است. شاید بتوان آن را با نگره های معطوف به تقابل نوشتار/ گفتار مرتبط کرد که خود بحثی مفصل و مستقل است. این که شعر گفتار با منوچهر شیبانی و نصرت رحمانی شروع شده، یا با فروغ و هوای تازه‌ی شاملو، جایگاه و نقش صالحی را در گفتارگرایی شعر امروز مخدوش نمی کند. آن چه به چشم می‌آید رویکرد همه جانبه ی شعر پیشرو به زبان گفتار است و این که سیدعلی صالحی به شکل ویژه ای در این رویکرد فراگیر نقش دارد.

(۲)
صالحی شاعری حرفه ای است، کلمه تمام جان و جهانش را تسخیر کرده و حیاتش به نحو همبسته ای با شعر گره خورده است. در کارش استمرار دارد. شاعری که روح زبان فارسی را درک کرده و شعر مساله ی اصلی اوست. شیفتگی و شعف اش در قبال کلمات را می توان در شعرهایش دید. اشرافش بر ظرفیت ها و ظرفیت های زبان و سنت و حافظه ی درازمدت شعر فارسی، او را در ردیف نوگرایان و سازندگان شعر امروز قرار می دهد. از این منظر، صالحی یکی از چهره هایی است که در شکل دادن کلیت متکثر و چندسویه ی شعر سه دهه ی اخیر نمی تواند نادیده گرفته شود.
شعر صالحی، شعری باورمند به خصایص انسانی و اصالت زیبایی و شاعرانگی، با تمرکز بر وجوه عاطفی است. توجه به جنبه ها و جلوه های انسانی، یکی از شاخصه هایی است که همبسته با نوع حضور شاعر، پیوند او را با جامعه ی زمانه اش بازتاب می دهد، پیوندی که در زبان شعرش نیز تجلی می یابد. حضور سیدعلی صالحی به ویژه در دهه ی اخیر و تلاش او برای بازگرداندن وجهه ی از دست رفته ی روشنفکری جامعه ی ادبی غنیمتی است. رسالتی که در راستای مرجعیت زدایی از شاعران و و گاه با همراهی خودشان به فراموشی سپرده شد و محصول آن، فضای سترون و بی منش و محوی است که امروزه پیش چشم مان قرار دارد. در چنین ساحتی، شعر خود به عنصری غیراجتماعی و در مواردی ضداجتماعی بدل می شود. اما صالحی هم در درون و هم در برون شعر تلاش کرده تا با رعایت رسالت هنر، از خنثانویسی دور بماند.

(۳)
نخستین آثاری که زبان روزمره را نقطه ی عزیمت خود قرار می دهند، به واسطه ی تفاوت و تمایز با آثار فاخر و رسمی، غیرمتعارف به شمار می آیند، اما با تکرار و انبوه نویسی، خود به زبانی مکانیکی می رسند که نگارش هنری را برنمی تابند. شکل حاضر- آماده ی زبان محاوره، از آن جایی که مدام در حال تعبیر به سوی روانی و آسانیِ معطوف به ارتباط است، نمی تواند زبانی غیرانتفاعی باشد؛ به عبارت دیگر، زبانی که تابع مناسبات اجتماعی و دارای قابلیت انتفاعی و ارتباطی صرف است، نمی تواند نقشی فرا ارتباطی ایفا کند. از این رو، برای نگارش ادبی، دستکاری و تغییر مناسبات زبان به نفع زبانی متمایز ضروری است، با لحاظ تمایز میان مصرف کننده ی زبان و شاعر .
سیدعلی صالحی شگردهایی برای رهایی از کلام کلیشه‌ای و آشنایی زدایی از زبان متعارف به کار می بندد که پاره ای از این شگردها را می توان در سطوح واژگانی، نحوی و آوایی زبان شعرش رصد کرد. این که چنین شگردهایی تا چه اندازه با جان زبان سر و کار دارد و زیرساخت زبان شعر صالحی را متاثر می کند، و یا آرایه های پرکاربردی چون همحروفی و همآوایی تا چه اندازه به تحول بنیادین منجر می شود و از قابلیت تداومی خلاقانه برخوردار است، البته محل بحث است و مجال فراخ تری می طلبد، اما واکاوی اجمالی این رویکردها در شعرهای برگزیده ی صالحی نشان می دهد که او در عین بهره گیری از امکانات زبان محاوره، از کاربرد و مصرفِ صرفِ حاضر-آماده ی آن دور مانده است. آن چه از شعرهای برگزیده ی صالحی برمی آید این است که او کمتر جانب ساده و سرراست نویسی را می گیرد و گفتارگرایی او، لخت و بی‌تمهید نیست.

یکی از مصایب شعر امروز ایران که در شبیه نویسی های شعر جوان جلوه می کند، فقدان ریتم و لحن و تشخص است. بخش عمده ای از شاعران امروز، توجهی به این مهم ندارند، به گونه ای که می توان صدها مجموعه شعر را با اختصاصات سبکی مشابه ای صورت بندی کرد. با یادآوری این نکته که شعر همه ی شاعران تثبیت شده، دارای لحن و ریتم مشخص و منفردی است. حتی شاعری چون احمدرضا احمدی که ظاهرا شعرش هیچ قاعده ای را بازتاب نمی دهد، دارای یک لحن و رتم مشخص است که از شیوه ی کاربرد زبان، ساختار گزاره ها، جملات کوتاه منتهی به فعل و تکرار معنادار بن مایه ها، عناصر زبانی و ساختاری پدید می آید و اعم از موسیقی شعر است. نگاهی به شعرهای برگزیده ی صالحی نشان می دهد که او در برساختن این تشخص، موفق بوده است. او در برخی شعرهایش به تشخص زبانی و لحن و ریتم ویژه ای دست می یابد و همین شاخصه ها او را از انبوه آسان‌نویسی‌های مبتنی بر گفتارگرایی متمایز می کند. به عبارت دیگر، آن چه که زمینه ی تشخص شعرش را فراهم می آورد، لحن و ریتم ویژه ی شعرهای برگزیده ی اوست که معطوف به فاصله گذاری با زبان انتفاعی، دخل و تصرف در شکل حاضر-آماده ی زبان محاوره و برساختن نوعی تشخص زبانی در سطوح نحوی، واژگانی و آوایی است که در مجموع امضای شاعر را می سازد.

(۴)
سیدعلی صالحی از آن دست شاعرانی است که ارزیابی شعرها و حیات شعری اش به طور کلی، گاه به شدت نادیده گرفته شده و گاه بیش از حد برجسته شده است و همین نگرش غیرواقعی سبب شده کارنامه ی شعری و جایگاه صالحی در شعر امروز ایران مورد ارزیابی منصفانه و دقیق قرار نگیرد. یک تلقی عام از شعر پرمخاطب وجود دارد که همه ی شعرهای پرمخاطب را ذیل هنر عامه پسند و سطحی نگر صورت بندی می کند و گاه شعر سیدعلی صالحی در چنین ساحتی ارزیابی می شود. از سوی دیگر، سیطره ی نقد فرم گرا و نگرش و نگارش رادیکال در دو سه دهه ی اخیر، شعر غیرهمسو با جریان غالب را به حاشیه می راند که ترکش های آن به شعر صالحی نیز می رسد.
نقدهای جانبدارانه و مبتنی بر شیفتگی درباره ی صالحی در این سال ها کم نبوده، به همان اندازه نقدهای مغرضانه ای پدید آمده که سعی در انکار وجوه هنری و ارزش زیبایی شناختی شعر صالحی دارد. البته این موضوع، تابعی از فضای کلی نقد ادبی امروز است که در پیوند با شعر صالحی نیز رخ می نماید.

(۵)
یکی از راههای ارزیابی میزان و چگونگی ارتباط شعر با جامعه، بررسی تعداد مخاطبان شعر است که از شمارگان و نوبت چاپ کتاب شعر به دست می آید. البته در این ارزیابی باید تمایز ادبیات جدی و عامه پسند را در نظر داشت. از این منظر، صالحی به اعتبار شمارگان و چاپ مکرر مجموعه شعرهایش یکی از شاعران پرمخاطب چند دهه ی اخیر به شمار می رود. کار ادبی جدی و حرفه ای بی پاسخ و بازتاب نمی ماند و هر کس به طریقی مزد کارش را می گیرد و صالحی در این قحطی مخاطب به معنای دقیق کلمه- یعنی مخاطبِ غیر شاعر- شعر صالحی از این بخت برخوردار بوده که طیف متنوعی از مخاطبان را با خود همراه کند که هم معطوف به درون مایه ی شعرهای اوست که تصویر و دغدغه ی لایه های بیشتری از اجتماع را بازتاب می دهد و هم به شیوه ی بیانگری صالحی برمی گردد؛ یعنی شعر او از این توانایی برخوردار است که با گروه بیشتری از مخاطبان شعر و باشندگان زبان فارسی ارتباط برقرار کند.

منبع jenzaar.com

«سید علی صالحی به طور کلی»؛ نوشتۀ «محمد لوطیج»

مطالب بیشتر

«سید علی صالحی به طور کلی»؛ نوشتۀ «محمد لوطیج»