نگاهی به نثر ابراهیم گلستان در داستان «خروس»

نگاهی به نثر آشفته و مغلوط ابراهیم گلستان در داستان «خروس» 

«خروس» داستان بلندی از ابراهیم گلستان است که به گفتۀ خودش آن را در روزهای آخر سال ۱۳۴۸ و تابستان ۱۳۴۹ نوشته‌است. بخش‌هایی از نسخۀ اولیۀ این داستان در سال ۱۳۵۹ در مجلۀ لوح چاپ می‌شود و در سال ۱۳۷۳ به‌صورت ناقص و سانسورشده در مجموعۀ «شکوفایی داستان کوتاه در دهۀ نخستین انقلاب» به کوشش صفدر تقی‌زاده به چاپ می‌رسد که اعتراض گلستان را در پی دارد. سپس انتشارات «روزن» در نیوجرسی (۱۳۷۴) و  انتشارات «اختران» در تهران (۱۳۸۴) برای نخستین بار نسخۀ کامل این داستان را منتشر می‌کنند. نثر گلستان در داستان بلند «خروس» مبهم، آشفته و پُرغلط است. در ادامه به چند مورد از این ابهامات و اشکالات می‌پردازیم.

۱. عبارت زیر از همان صفحۀ آغازین کتاب است:

و کشتزار مرجان‌ها از زیر پوزۀ قایق که رد می‌شد قایق را انگار آویزان نشان می‌داد هرچند چین آب که از هر دو بر می‌رفت آن را اول که می‌لرزاند، بعد مغشوش می‌نمود، بعد می‌پوشاند (گلستان، ۱۳۸۴: ۱۹).

نخست این‌که بین ضمیر اشارۀ «آن» و مرجع آن «کشتزار مرجان‌ها» آن‌قدر فاصله افتاده‌است که نیازمند دوباره‌خوانی متن است، به‌ویژه وقتی که در فاصلۀ «کشتزار مرجان‌ها» تا «آن»، کلماتی چون «قایق» و «آب» هم به نحوی می‌توانند مرجع ضمیر «آن» باشند. دوم‌ این‌که حرف ربط «که» در اینجا زائد است و معلوم نیست برای چه آمده‌است؟

۲. در جملۀ زیر:

و از صدایش [صدایِ حاجی]، شاید خروس دوباره اذان کشید (همان: ۲۴).

تعبیر «اذان کشیدن» تعبیری من‌درآوردی است؛ در زبان فارسی معمولاً برای این منظور دو تعبیر «اذان گفتن» و «اذان دادن» را به کار می‌بریم. برخی ممکن است بگویند نویسنده قصد داشته آشنایی‌زدایی کند و تعبیری نو خلق کند. در پاسخ باید بگویم، بله، نویسنده حق دارد، تعبیر نو خلق کند، اما این تعبیر باید دو ویژگی زیبایی و رسایی را داشته باشد. من در «اذان کشیدنِ» خروس نه زیبایی می‌بینم و نه رسایی.

۳. به جملۀ زیر دقت کنید:

بالایِ سردرْ کارِ دوبارهٔ کلۀ افتاده را به پیکرِ شکسته بستن به راه می‌افتاد (همان: ۳۰).

نویسنده خواسته بگوید: «کلۀ افتاده را به پیکری که بالای سردر بود دوباره پیوند زدند»، این‌که چرا جمله‌ای به این سادگی را تا این اندازه پیچانده‌است بر من معلوم نیست.

۴. جملۀ زیر را بخوانید:

اول با دست مالیدن به روی پتو، جای گردن او [خروس] را که فهمیدند آن را به چنگ گرفتند و زور آوردند (همان: ۴۲).

نخست این‌که نیازی به حرف اضافۀ «به» نیست. دوم این‌که در زبان فارسی برای اشاره به غیرانسان از ضمیر اشارۀ «آن» استفاده می‌کنیم و بهتر بود، به‌جای «او» برای اشاره به خروس از «آن» استفاده می‌شد، البته چون یکی از شخصیت‌های داستان خروس است، می‌توان آوردن ضمیر «او» را توجیه کرد. سوم این‌که جای گردن خروس را زیر پتو «نمی‌فهمند»، بلکه «پیدا می‌کنند». چهارم این‌که وقتی با دست روی پتو می‌مالند و گردن خروس را می‌یابند، با همان دست هم قاعدتاً گردن خروس را می‌گیرند و دیگر نیازی به آوردن واژۀ «چنگ» نیست و این واژه حشو و زائد است. بنابراین نویسنده خیلی ساده می‌توانست بگوید: «با دست مالیدن روی پتو، جای گردن خروس را که پیدا کردند، آن را گرفتند و زور زدند.»

۵. در جملۀ زیر فعل «عقب زدن» که در فارسی امروز فعل گذرا به مفعول است، به‌صورت ناگذر به کار رفته‌است که البته غلط است و باید می‌نوشت: «عقب می‌رفتند» یا «عقب می‌کشیدند»

خروس بال می‌زد و آن‌ها از گرد او رمیده عقب می‌زدند (همان: ۴۲).

۶. در جملۀ زیر هم من هرچه تلاش کردم متوجه نشدم که واژۀ «درگیر» چه معنایی دارد؟ آیا منظورش لیوان‌هایی بوده که تهشان در گیره‌هایی نقره‌ای جای داده شده‌است؟ اگر چنین است، چرا واژه را سرِهم نوشته‌است؟

سلمان آمد تو. سینی را که توش لیوان شربتِ درگیر نقره و یک جفت تُنگ کوچک بود پیشم گذاشت (همان: ۵۳).

۷. تتابع اضافات و به تعویق افتادن فعل در عبارت زیر هم جز این که نفس خواننده را بگیرد و او را در درک معنا دچار مشکل کند، هیچ ارزش دیگری ندارد:

هیچ‌چیز در آن [حیاط] نمی‌جنبید جز نورِ سرخِ آتشِ بی‌دودِ زیرِ دیگ‌هایِ گوشۀ دیوار که در لایِ خاکستر خوابیده بود و خل انداخته گاهی جرقه می‌زد (همان: ۶۲).

۸. یا تعبیر «از تکان خودش به تکان افتادن» در عبارت زیر که ترکیب عجیب‌وغریبی است:

اما نزدیک پله‌ها راهنمامان مستانه نرم زد به سینۀ سلمان تا او را عقب براند که از تکان خودش به تکان افتاد، به پیش و پس نوسان کرد (همان: ۷۵).

۹. و بازهم تتابع اضافات در عبارات زیر که از روانی متن کاسته‌است:

می‌دانستم که دلوچه رویِ سه‌پایِ چوبیِ رنگینش بیرونِ تورِ رختخوابم بود (همان: ۸۲).

آبْ طعمِ گس می‌داد و طعمِ چرمِ خیسِ دهانِ گشادِ دلو گس‌تر بود (همان: ۸۲).