گفت‌وگوی فریده حسن زاده با آدرین ریچ (Adrienne Rich ) شاعر آمریکایی

شعر زبان ِ روح است نه زبان ِ دل یا سر

مقدمه:

در کشور من مشهورترین شاعر آمر یکایی بعد از والت ویتمن و امیلی دیکنسون، متاسفانه سیلویا پلات است. می‌گویم متاسفانه زیرا این شهرت بیش‌تر از آن که مدیون شعرهای او باشد به خاطر زندگی و مرگ تراژیک اوست. ازدواجِ او با تد هیوز شاعر شهیر انگلیسی که به خودکشی‌اش انجامید انگیزه‌ی توجه خوانندگان به شعرهای او شد و نیز به فیلمی که درباره‌ی او بود و نسخه‌هایی از آن میان طرفداران ایرانی شعرهای او دست به دست می‌گشت. حتا در یکی از بهترین سالن‌های تئاتر تهران نمایشنامه‌ای به کارگردانی یک زن بر روی صحنه رفت به نام:

” یک شب ِ دیگر زنده بمان سیلویا!”

من شخصا هیچ چیز در باره‌ی آدرین ریچ نمی‌دانستم تا زمانی که کتابی به دستم رسید در باره‌ی زندگی و مرگ سیلویا پلات به نام ” Bitter fame” نوشته‌ی شاعره‌ی آمریکایی آن استیونسن. در این کتاب نام آدرین ریچ به عنوان مهم‌ترین رقیب ِ شعری سیلویا پلات ذکر شده بود. پلات در نامه‌ای به مادرش نوشته بود:

” ادعای بزرگی ست اما من فکر می کنم شعرهایی نوشته‌ام که نام مرا به عنوان شاعره‌ی برتر آمریکا به ثبت خواهد رساند. کو رقیبی دیگر؟ در تاریخ نام‌هایی داریم چون سافو، الیزابت بارت برانینگ، کریستینا روزتی، امی لاول، امیلی دیکنسون، ادنا سنت میلی که همگی به تاریخ پیوسته‌اند. از معاصران چه کسانی را داریم؟ ادیت سیتول و ماریان مور که الهه‌گان پا به سن گذاشته‌اند و مادر بزرگِ شعر معاصر فیلیس مک جینلی که خود را فروخت و از یادها رفت. می‌ماند می سوانسون، ایزابل گاردنر و از همه مهم‌تر آدرین ریچ که ستاره‌ی شهرتِ او هم با این هشت شعر تازه‌ی من افول خواهد کرد.”

این نامه توجه مرا به آدرین ر یچ جلب کرد و در صدد پیدا کردن اشعار او برآمدم. وقتی کتاب‌هایش به دستم رسید در اولین نگاه به شعرهایش دل باختم. بعد ِ سا‌‌ل‌ها که با خواندن اشعار سیلویا پلات وترجمه‌ی آن‌ها احساس ِ فرو رفتن داشتم ناگهان اشعار آدرین ریچ زمین را زیر پایم محکم و تزلزل ناپذیر کرد. دیگربار می توانستم ایمان بیاورم به زندگی، عشق و آرامش به رغم ِ مرگ، جنگ وکابوس بی‌عشقی .

زمان که بهترین منقد ادبی ست ثابت کرد بر خلاف نظر پلات، آدریچ ریچ نه تنها از پلات عقب نیفتاد بلکه به یکی از قدرتمندترین صداها تاریخ شعر آمریکا بدل شد، نه به خاطر ماجراهای زندگی شخصی‌اش بلکه صرفا به خاطر شعرهای خوب و ماندگارش.

من شیفته‌ی غرور و عزت نفس او به عنوان یک شاعر شدم. شاعری سربلند که هیچ یک از جوایز متعددی را که صاحبان زر و زور به او تقدیم کردند نپذیرفت و به شعر وفادار ماند. شعرهای او را ترجمه کردم و در آنتولوژی شعر آمریکای معاصر با عنوان عاشقانه‌هایی برای شعر، عشق و آزادی معرفی کردم.

بگذارید به شما بگویم که شعر آدرین ریچ در ترجمه همه چیز را از دست می‌دهد جز خود شعر را، زیرا زبان ِ روح است نه زبان ِ دل یا سر. و زبان ِ روح مشترک است بین ِ درختان، رودخانه‌ها و جوهر شعر.

این مصاحبه زمانی انجام شد ک جرج بوش نخستین دوره‌ی ریاست جمهوری خود را می‌گذرانید و من صبر کردم تا تا شاهد تغییرات باشم. سال‌ها بعد از انتخاب اوباما، خواندن پاسخ‌های ریچ به سوالات سیاسی من بسیار با معناتر از زمانی ست که این مصاحبه انجام شده است.

و آخرین نکته: مهم‌ترین نکته در این مصاحبه به اعتقاد من تواضع و فروتنی این شاعر بزرگ است. او هنر تکبر نداشتن و فخر نفروختن به عنوان یک شاعر مشهور را می‌داند. این مصاحبه بر گرفته از کتاب «صداهای جاودان» است؛ در بر گیرنده‌ی مصاحبه‌هایی با شاعران بزرگ شرق و غرب که در دست انتشار است.

****

حسن زاده: ایزادورا دانکن می‌نویسد: من بعید می‌دانم زنی بتواند به هنرمندی تمام عیار تبدیل بشود زیرا هنر همه‌ی وجود هنرمند را وقف ِ خود می‌خواهد حال آن که زن به اقتضای طبیعتش همیشه همه‌ی زندگی خود را وقف ِ روابط عاطفی‌اش می‌کند.

ریچ: ایزادورا دانکن هرگز شخصیت ایده آل من نبوده است! حرف‌های او به نظر من تا حدی غیرمنطقی می‌رسند. احتمالا منظور او عشق به جنس مخالف بوده که زن یا مرد را مدتی درگیر آن می‌کند و موجب عدم تمرکز بر مسایل دیگر می‌شود. اما در مورد زنان این واقعیتی ست که زنان در دوران‌هایی محدودیت‌هایی برای فعالیت‌های ادبی داشته‌اند و از سوی منتقدان و صاحب نظران ندیده گرفته شده‌اند. باید امیدوار بود که به مرور این موانع از جلوی راه زن‌ها برداشته شود و این تبعیضات جنسیتی کمرنگ‌تر و کمرنگ تر شود. عشق فقط محدود به زن و مرد نیست. من معتقد نیستم که ما به عنوان موجودات انسانی ناچار از برگزیدن بین کار و عشق باشیم. هر دو برای خوب و سرشار زیستن لازم و ملزوم یکدیگرند. هنر ِ بزرگ نه چشم پوشیدن از علایق خود و فرو رفتن در نقش ِ قربانی که در نیاز به تقویت امیال و خواسته‌ها و بر قرای ارتباط قلبی و عمیق با محیط و اطرافیان است.

حسن زاده: در همه جای جهان فاصله‌ای هست بین هنرمندان و سیاستمداران. آن‌ها از دو دنیای متفاوتند. به نظر می‌رسد در کشور شما این فاصله روز به روز فزاینده‌تر است. نظر شما راجع به سیاست‌های سرکوبگرانه‌ی آمریکا نسبت به کشورهای جهان سوم چیست؟

ریچ : من با هر نوع روش‌های مستبدانه و استثمار گرانه به شدت مخالفم. اعتراض‌هایم را به سیاست های زورگویانه‌ی دولت بوش در گذشته بارها اعلام کرده‌ام و بسیار نگران انتخاب مجدد بوش با همکاری دیک چنی هستم که با زیر پا گذاشتن قانون و تقلب در انتخابات صورت خواهد گرفت در حال حاضر صحبت از حمله به ایران به عنوان عراق دوم است که نشانگرسیاست آمریکا مبنی بر جنگ ِ دائمی و حکمفرمایی بر جهان است. البته شنیده نشدن اعتراض‌های من و هزاران هزار آمریکایی دیگر از سوی زمامداران مان دلیل این نمی‌شود که دست از اعتراض و فعالیت برداریم و ناامید شویم. ما همچنان صدای خود را علیه آن‌ها بلند خواهیم کرد.

حسن زاده: از ادبیات ایران چه می‌دانید؟

ریچ: آن چه من از ادبیات ایران می‌دانم از برخی ترجمه‌هاست که بعضی نسبت به بقیه بهتر و روان‌تر است. چندین آنتولوژی شعر عرب به انگلیسی منابع من بوده اند که یکی از آن‌ها توسط سلما لایوسی و دیگری توسط ناتالی هندال جمع آوری شده است. و این دومی به معرفی شعر معاصر زنان عرب اختصاص داشته است. دو شاعر ایرانی که من شعرهای بسیاری از آن‌ها خوانده‌ام شاملو و فروغ فر خزادند.

حسن زاده: انگار شما تنها شاعر آمریکائی هستید که از شعر معاصر ایران چیزی می‌دانید. باور کنید. من مصاحبه‌های متعددی با بیش از بیست شاعر آمریکایی معروف انجام داده‌ام و به جز کارن سوانسون که قبل از انقلاب اسلامی به ایران سفر کرده بود هیچکس با شعر معاصر ایران آشنایی ندارد. البته بعضی از آن‌ها با سینمای ایران آشنا بودند. اما شما عزیزجان واقعا مرا متعجب می‌کنید وقتی ادعا می‌کنید شعرهایی از شاعران ایرانی در آنتولوژی شعر معاصر عرب خوانده‌اید! ما عرب نیستیم. ما ایرانی‌ها مسلمان هستیم اما عرب نیستیم. زبان ما فارسی‌ست.

ریچ: اول عذرخواهی می‌کنم به خاطر بی سوادی‌‌ام در ندانستن تفاوت بین اعراب و ایرانی‌ها. در واقع باید از آنتولوژی‌های شعر خاورمیانه حرف می‌زدم. لابد در دلتان می‌گوئید ” نمونه‌ای از نادانی یا بی‌تفاوتی خاص آمریکایی جماعت!. شعر شاملو را من در سایتی که یکی از ایرانی‌های مقیم این‌جا به من معرفی کرد، خواندم و بسیار تحت‌تاثیر قرار گرفتم.

حسن زاده: برخلاف بسیاری از شاعران معاصر که تنها به ندای تنهایی‌شان گوش می‌کنند و حدیث نفس می‌بافند شما چون کوهی پژواک جهان معاصر بوده‌اید در شعرتان و با قربانیان جنگ و ظلم و استبداد در همه‌ی کشورها همدردی کرده‌اید. آیا این نگرش سیاسی، شما را از جوهر شعر دورتر رانده یا برعکس به آن غنای عمیق‌تری بخشیده؟

ریچ: به گمان من برای شاعران ِ سراسر جهان، موقعیت انسانی، ونه فقط مسائل شخصی و خصوصی، بهترین منبع تغذیه‌ی شعر است. به نرودا فکر می‌کنم به روئکه دالتون، ناظم حکمت؛ انه سزر، والت ویتمن خودمان، موریل روکی سر، گوئندولین بروکس، زابرت هایدن، توماس مک گراث، حون جوردن و بسیاری از شاعران موفق دیگر. سؤال اساسی برای من این است که چر ا باید ما دور خود و دغدغه‌های شخصی‌مان دیواری بکشیم و از انبوه مسائلی که در دنیای اطراف خود با آن روبرویم جدا شویم و منزوی بمانیم؟

حسن زاده: در سال 1949 موریل روکی سر نوشت: ” شعر برای ما بیگانه است، آن را به زندگی روزمره‌ی خود فرانخوانده یم.” آیا در این زمان شعر جایگاه خود را در زندگی آمریکائیان یافته است؟

ریچ: جواب این سوال شما کمی سخت است زیرا جامعه‌ی ما بسیار مادی‌گرا و سود پرست بوده است و در سال‌های اخیر این وضع بدتر هم شده است: هر سال در ماه آوریل طبل ِشعر در مراسم ماه ملی شعر در هر کوی و برزن به صدا در می آید بی‌آن که شعر راهی به فرهنگ کوچه و بازار بیابد. با این همه من ایمان دارم به این که شعر به حیات خود در هر شرایطی ادامه می‌دهد. به یاد بیاوریم در اتحاد جماهیر شوری وقتی در زمان استالین به رغم همه‌ی فشارهای حکومتی برای ریشه کن کردن ِ شعر خلاق و تبدیل آن به دستورالعمل‌های دولتی، شعر ِ ناب در قلب‌های عاشقان ِ آن می‌گشت و در اذهان ماندگار می‌شد. در کشور ما هم امروز نشریات و ناشرانی مستقل به چاپ و معرفی شعر خوب و خلاق می‌پردازند. می‌توانم ادعا کنم که از دور اول ریاست جمهوری بوش شکافی عمیق و فزاینده بین فرهنگ ِحکومتیِ عوام‌فریبانه و فرهنگ هنر و مقاومتِ روشنگرانه به وجود آمده است. در کتابم پیرامون شعر و سیاست با عنوان: “آن چه آن‌جا می‌یافت شود ” به طور مفصل در این باره حرف زده‌ام.

حسن زاده: خود ر ا در کدام نقش مثبت‌تر و مؤثرتر می‌یابید، در نقش همسر، مادر فرزندانتان یا شاعر؟

ریچ: من مدت هفده سال در نقش همسر زیستم. سه پسر دارم که به ترتیب 45 ،47 و 49 ساله‌اند. در بیست و نه سال گذشته من با نویسنده‌ای به نام میشل زیسته‌ام . هر دوی ما روابط خوبی با پسرانم و دو نوه‌ام داشته‌ایم. من مدرس هم بوده‌ام در جواب سوال شما باید بگویم من سعی کرده‌ام در همه‌ی دوره‌های زندگی‌ام خودم باشم. در مورد میزان ِتاثیر گذاری‌ام بر دیگران در دوره‌های مختلف زندگی‌ام باید بگویم با توجه به این که گاه این تاثیرات غیرمستقیم اند یا مستلزم گذشت ِ زمان، نمی‌توان آمار دقیقی از آن ارائه داد. هیچکس نمی‌تواند بداند رفتار و گفتارش چه بازتابی در زندگی اکنونیان و آیندگان او خواهد داشت. آن چه به عهده‌ی ماست صادقانه زیستن و یکدلی با خود و دیگران است چه در نقش مادر، پدر، عاشق، دوست یا هنرمند.

حسن زاده: واقعه‌ی یازده سپتامبر را چگونه تعبیر می‌کنید؟ نظرتان درباره‌ی تقسیم‌بندی ادبیات آمریکا به بعد و قبل از این جریان چیست؟ سام همیل شاعر بزرگ سرزمین شما می‌گوید اگر این مرد (بوش) دوباره انتخاب شود ما این تقسیم‌بندی را خواهیم داشت: ” ادبیات آمریکا قبل و بعد از سقوط دموکراسی ِآمریکایی”

ریچ: من از ستایشگران سام همیل هستم اما این تعبیر او را ساده‌انگارانه و شتاب‌زده می‌دانم. دموکراسی آمریکایی از آغاز معیوب و مخدوش بوده و در طی ِ دهه های اخیر تهدید کننده‌تر و مخاطره‌آمیزتر شده است. من شخصا سوسیالیت هستم (بی‌وابستگی ِ حزبی!) و معتقدم دموکراسی چیزی فراتر از انتخابات است، دموکراسی نیازمند ِ عدالت اقتصادی و اجتماعی و برخورداری همگانی و مساوی از آموزش و پرورش و رسانه‌ها ست. در مورد یازده سپتامبر هنوز خیلی زود است که ادبیات آمریکایی را به قبل و بعد از آن تقسیم کنیم. ادبیات سیری عمیق دارد و نیازمند زمان است تا تقسیمات خاص خود را بپذیرد. باید چشم براه آثار متعددی شویم که به این چشم‌انداز شکلی درخور بدهند.

_{درباره فریده حسن زاده}

_{فریده حسن زاده نخستین کتاب شعر خود را در بیست و شش سالگی منتشر کرد. تعدادی از آثارش در گلچین های شعر داخلی به همت فرامرز سلیمانی و پوران فرخزاد معرفی شده‌اند. نیزاشعاری که به زبان انگلیسی نوشته در آنتولوژی‌های امریکائی و اروپایی و آسیایی با عناوین زیر چاپ رسیده‌اند:}
_{–Letters To The World}

_{Publisher: Red Hen Press U.S.A}

_{-After Shocks}

_{Publisher: SLB (Sante Lucia Books). U.S.A}

_{-Anthology of the World Best Love Poems}

_{Publisher :Indian Press}

_{-Universal Oneness :An anthology of best poems of 360 country}

_{کتاب های منتشره از این شاعر و مترجم :}

_{صخره اثر تی ای الیوت-منظومه‌ی نمایشی.انتشارات بهجت}

_{کتاب شعر آمریکای شمالی: عاشقانه‌هایی برای عشق، صلح و آزادی، نشر نگاه}

_{کتاب شعرآمریکای جنوبی: از بورخس تا اوکتاویو آرماند، نشر ثالث}

_{کتاب شعر زنان جهان، نشر نگاه}

_{کتاب شعر آفریقای معاصر، نشر ثالث با همکاری مرکز گفتگوی تمدن‌ها}