منطق الطیر عطار در فرانسه و جایزۀ کتاب سال

پروفسور لیلی انور که ترجمه مشترک او و مایکل بری از کتاب «منطق الطیر» عطار به زبان فرانسوی در جایزه جهانی کتاب سال برگزیده شد، تاکید کرد: عطار منطق الطیرش را بسیار دقیق و همانند یک سمفونی ساخت است. در واقع این کتاب یک موسیقی است و شما می‌دانید از کجا شروع و کجا تمام می‌شود.

 پروفسور دکتر لیلی انور استاد دانشگاه ملی زبان‌ها و تمدن شرقی در پاریس (INALCO) که ترجمه فرانسوی و مشترک او و مایکل بری از کتاب «منطق الطیر» نوشته عطار نیشابوری در بیست و یکمین جایزه جهانی کتاب سال ایران برگزیده شده است، در سمینار ترجمه و انتشار ادبیات کلاسیک فارسی در دنیای فرانسه زبان گفت: جهان ادبیات یک جهان یکتا است. در تمام شاعرانی وارسته بوده اند که به مانند عطار به برخی از رموز و اسرار در عالم گیتی دست یافته اند. جایگاه شعرای عرفانی که به زبان فارسی شعر سروده اند، نسبت به دیگر شاعران یک جایگاه استثناء است.

وی در ادامه با اشاره به پیشینه آکادمیک خود یادآور شد: من در ابتدا ادبیات انگلیسی خواندم و در تز دکترای خودم درباره ایران شناسی گفته ام که از قرن 18 میلادی به بعد تا به امروز شعر فارسی همواره برای ایرانشناسان یک مساله اساسی بوده است و ایرانشناسان غربی و به ویژه فرانسوی این حس را داشتند که ادبیات غرب به بن بست رسیده و باید دوباره به سمت شرق رفت.

این استاد دانشگاه ملی زبانها و تمدن شرقی در پاریس اضافه کرد: از قرن 19 ترجمه آثار ادبی کلاسیک ایران آغاز شد. ژول مول تمام شاهنامه فردوسی را به فرانسوی ترجمه کرد. هرچند که الان حتی یک نسخه از این شاهنامه در بازار نیست و تنها جایی که این شاهنامه یافت می‌شود کتابخانه ملی فرانسه است. مثنوی مولانا نیز حدود 30 سال قبل توسط یک خانم مترجم فرانسوی به این زبان ترجمه شد. شاید دلیل این ترجمه‌ها جمعیت زیاد مسلمانان در کشور من باشد هرچند که اطلاعات آنها نسبت به تصوف اندک است.

مترجم منطق الطیر عطار سپس گفت: تا پیش از این تمامی آثار عطار به جز دیوان او به فرانسه ترجمه شده بود، البته گزیده ای از همین دیوان هم به فرانسه ترجمه شده است. در مجموع عطار شاعری است که چندان در فرانسه شناخته شده نیست و من هم برای سومین بار بود که دست به ترجمه منطق الطیر او می‌زدم.

وی با اشاره به دو ترجمه دیگری که از منطق الطیر به زبان فرانسه وجود دارد گفت: این دو ترجمه مدت‌ها قبل از آنکه تصحیح دکتر شفیعی کدکنی راهی بازار شود چاپ شده بودند. یکی از این ترجمه‌ها توسط «گسن تسین» و یکی توسط «آنخوان بوان» که در واقع یک ترجمه اقتباسی بود انجام شده بودند.

لیلی انور گفت: عطار منطق الطیرش را بسیار دقیق و همانند یک سمفونی ساخت است. در واقع این کتاب یک موسیقی است و شما می‌دانید از کجا شروع و کجا تمام می‌شود. زمانی که ناشر فرانسوی قصد داشت که این کتاب را چاپ کند، تاکید داشت که چاپ فرانسوی آن باید همراه با مینیاتورهای مربوط به سی مرغ عطار باشد ضمن اینکه من هم تاکید داشتم که این کتاب حتماً باید به صورت منظوم ترجمه شود چرا که معتقدم اگر به نثر ترجمه می‌شد به قول ما فرانسوی‌ها مثل این است که پر مرغ را کنده باشید هیچ زبان دیگری غیر از زبان مرغان که همان زبان شعر است، نمی‌توانست معنای موجود در این متن را منتقل کند.

وی با بیان اینکه من نهایت تلاش خود را انجام دادم که ترجمه به خود متن نزدیک باشد گفت: فکر نمی‌کنم که تنها یک معنا از سخنان عطار درک بشود و هیچکس نمی‌تواند بگوید که من حرف آخر را درباره عطار زده ام. واقعیت این است که ما باید آنقدر تواضع داشته باشیم که بگوییم اشتباه کرده ایم و برای تصحیح اشتباهاتمان مدام به متن برگردیم.

این استاد دانشگاه ادامه داد: من پس از سال‌ها تحقیق و پژوهش در زمینه ادبیات عرفانی و به خصوص منطق الطیر عطار در جاهایی به این نقطه می‌رسیدم که دیگر هیچ چیز دست من نیست و فکر می‌کنم این مواقع همان نقاطی بود که روح عطار داشته به من کمک می‌کرد. این همان جایی است که شما دارید وارد عرصه ای می‌شوید که اصلاً نمی‌توانید حتی آن را شرح بدهید. شاید بتوان نام آن را وادی طلب گذشت. خود عطار هم در انتهای منطق الطیر می‌فرماید که از کجا آمده و به کجا می‌رود و حتی شک دارد که آیا کار خوبی کرده که این اثر را به شعر گفته یا نه؟

انور با بیان اینکه مترجم باید یاد بگیرد که شخص ناتوانی است و در عین حال تمام تلاش خود را بکند که اصلاحات عرفانی را که درک آنها نیازمند تحقیقات فراوانی است، به طور شفاف به زبان مقصد منتقل کند، به برخی دشوارهای ترجمه منطق الطیر هم اشاره کرد و گفت: من سعی کردم تا جایی که ممکن است از برخی کارهای مترجمان که مثلاً کلمات خارجی زیاد از حدی را در متن ترجمه شده استفاده می‌کنند، اجتناب کنم و تلاش کردم حتی المقدور کلمه ای را برای انتقال معنای کلمه مورد اشاره در متن مبداً انتخاب کنم و این باید نزدیک ترین واژه به اصل کلمه فارسی می‌بود. البته در جاهایی که لازم است توضیح هم داده ام و فکر می‌کنم این توضیحات به فهم متن کمک می‌کند.

این مترجم با اشاره به برخی واژه‌های دشواری در ترجمه منطق الطیر عطار گفت: یکی از این کلمه‌ها “استغنا” بود که به نظر من یکی از دشوار ترین واژه‌های ادبیات عرفانی دست کم در کار ترجمه است. استغنای الهی یعنی اینکه خداوند خودش از وجود سرشار است و نیاز به چیز دیگری ندارد بیشتر مترجمان این کلمه را بهDetachment ترجمه کرده‌اند در حالی که خدا اصلا tachment ندارد که بخواهد Detachment داشته باشد. من این کلمه را به plenty to ترجمه کرده ام که به معنای مملو و سرشار بودن از وجود است. من برای اینکه به این نتیجه برسم یک ماه تمام فکر می‌کردم و حتی متونی از زبان ادبیات عربی را نگاه کردم. واژه دیگر «نافه اسرار» بود که به عقیده من توضیح دادن خود این واژه 27 ساعت یعنی یک ترم تحصیلی دانشگاهی زمان می‌برد! این واژه به مشک، آهوی ختن و رنگ موی معشوق که مشکین است اشاره و ایهام دارد. در خود همین کلمه نافه یک جهان معنا نهفته است که من  آن را در یک صفحه توضیح دادیم و ایهامات کلمه مشک را بیان کرده ام.

این استاد دانشگاه ملی زبانها و تمدن شرقی که دارای پدر ایرانی و مادری فرانسوی است در بخش دیگری از سخنانش گفت: من از بچگی همیشه می‌شنیدم که پدرم شعر می‌گفت و یادم می‌آید که او همواره من را به مجالس شعرخوانی می‌برد. من از بچگی شیفته عطار نبودم بلکه شیفته مولانا بودم و از طرف او بود که من به سمت عطار کشیده شدم و بعدها هم متوجه شدم که مولانا چقدر از عطار یاد گرفته است.

این مترجم ایرانی فرانسوی همچنین با اشاره به دشواری‌های فعالیت در حوزه ایران شناسی در فرانسه گفت: به دلیل سخت بودن امکان اشتغال، گرایش به ایران شناسی در فرانسه کمرنگ و کمرنگ تر شده است و من شخصا نگران این هستم که بعد از ما چه کسی می‌آید در دانشگاههای فرانسه، زبان و ادبیات فارسی تدریس کند چه برسد به رشته ایران شناسی؟

انور با بیان اینکه متخصصین ایرانی فعال در فرانسه عموما در رشته‌های دیگر علوم انسانی مانند جامعه شناسی و نیز رشته‌های پزشکی فعالیت دارند گفت: فعالیت در رشته‌های ادبی از سوی ایرانی‌های مقیم فرانسه بسیار کم است.

وی همچنین دلیل پررنگ بودن مطالعات اسلام شناسی در فرانسه را تصویری که رسانه‌ها از اسلام بدست می‌دهند خواند و گفت: به همین خاطر آشنایی با عرفان ایرانی یکی از ضرورت‌های اسلام شناسی در فرانسه است و شخصا معتقدم ما با ادبیات عرفانی است که می‌توانیم جنبه حقیقی اسلام را نشان دهیم.

مترجم منطق الطیر این اثر منظوم را تفسیر عطار از قرآن توصیف کرد و گفت: این مسئولیت ما به عنوان مترجم است که نگاه عطار را به قرآن و جامعه غربی نشان دهیم جامعه ای که حتی مسلمانانش سواد چندانی نسبت به سنت کهن خود ندارند.

انور در بخش دیگری از سخنانش افزود: من سالهای کودکی ام را در تهران  و در مدرسه رازی گذراندم  و زمانی که به فرانسه رفتم شروع کردم به یادگیری ادبیات فرانسه و ادبیات انگلیسی  و پایان نامه خودم را نیز برای ویلیام بلیک شاعر مطرح انگلیسی نوشتم. همزمان با این تحصیلات  و برای آشنایی بیشتر با شعر فارسی به دانشگاه سوربن جدید رفتم ولی هیچ وقت فکر نمی‌کردم این رشته را تا مقطع دکتری ادامه بدهم.

این مترجم ادبیات عرفانی ایرانی و شاگرد شارل‌هانری دوفوشه کور همچنین گفت: اگر استاد دوفوشه کور که تمام دیوان حافظ را به زبان فرانسه ترجمه کرده است، نبود، من الان اینجا نبودم. او به من گفت حیف نیست تو بروی ادبیات انگلیسی که این همه آدم دارد، ادامه بدهی؟ ما نیازمند کسانی هستیم در حوزه ادبیات فارسی کار می‌کنند و من نیازمند جانشینی برای خودم هستم.

پروفسور لیلی انور همچنین در پاسخ به اینکه آیا امکان تبدیل منطق الطیر عطار به یک سمفونی وجود دارد؟ گفت:  من سه سال پیش این کار را در مورد لیلی و مجنون نظامی انجام دادم و در فستیوال موسیقی‌های مقدس در مراکش اجرا شد. در مورد منطق الطیر هم اخیرا با یکی از دوستان موسیقیدانم یک همکاری را شروع کرده ایم و بدنبال این هستیم که منطق الطیر را هم به صورت یک موسیقی در بیاوریم. در این زمینه ما می‌خواهیم شعرهای عطار به فارسی و فرانسه خوانده شود.

این استاد دانشگاه ملی زبانها و تمدن شرقی اضافه کرد: در بسیاری از موارد پیدایش یک زبان ادبی مرهون زبان محاوره ای مردم است و اتفاقا این زبان در بسیاری جاها همراه با والاترین عرفانها بوده است.

وی همچنین به یک تجربه خود در حوزه تضارب عرفانهای مختلف در فرانسه اشاره کرد و گفت: من هر هفته یک برنامه رادیویی دارم که در آن افراد مختلفی درباره معنویت‌های مختلفی که در جهان وجود دارد مثل اسلام، مسیحیت، آئین زرتشت، یهودیت، بودیسم و حتی معنویت‌هایی که چندان شناخته شده نیست ، نظر خودشان را بیان می‌کنند. تجربه خودم از این فعالیتی که الان 5 سال است انجام می‌دهم این است که هیچ کدام از عرفانهای مختلف شبیه هم نیستند و تنها شباهت آنها در عرفان بودن آنهاست. در یک جمله وحدت در عین کثرت.

در این سمینار یحیی بونو ایرانشناس فرانسوی مقیم ایران در سخنانی با اشاره به تبلیغات رسانه‌های گروهی غرب در خصوص اسلام و فرقه‌های مختلف آن گفت: گرایش جدیدی که اکنون به عنوان تکفیری در جهان اسلام سر باز کرده است، جایگاهی در میان سنت اسلامی ندارد ولی متاسفانه همانند ویروسی در جهان اسلام منتشر شده است و باید انتظار داشته باشیم که در سالهای آینده گسترش هم بیابد. جریان تکفیری بیشتر از شیعه‌ها، از سنی‌ها کشته است و در واقع ایده اصلی آن این است که هر کسی غیر از ما (تکفیری‌ها)  هست، باید کشته شود.

وی با تاکید بر اهمیت معنویت برای مقابله با خشونت در جهان اسلام گفت: هر جا که عقلانیت نیست، یا فناتیسم و تعصب پدید می‌آید یا خرافه پرستی. من فکر می‌کنم که ما با استفاده ادبیات کهن فارسی می‌توانیم معانی واقعی و اصلی اسلام را به جهان ارائه کنیم.

بونو با اشاره به طبع شعری ایرانیان گفت: در سالهای متمادی که من در کشورهای مختلف فعالیت داشته ایم تنها در ایران دیده ام که کسی سوار تاکسی شود و اگر شعری بگوید بغل دستی او هم شعری در پاسخ آن بگوید و همین طور نفرات بعدی . این در حالی است که هیچ کدام از این افراد هم متخصص شعر نیستند و عموما آدم‌های معمولی در شغل‌های مختلف است.