نگاهی به «سه‌گانه قاهره» نوشتۀ نجیب محفوظ

 

یاسمن انصاری، منتقد و مترجم در نگاهی به «سه‌گانه قاهره» به عنوان مهم‌ترین اثر نجیب محفوظ، در مطلبی با عنوان «روایت یک ملت در آینه خانواده» نوشته است: نجیب محفوظ، نویسنده پرآوازه مصری و تنها برنده نوبل ادبیات در جهان عرب، از معدود نویسندگانی‌ است که توانست با زبان ادبیات، سیر تحولات تاریخی، اجتماعی و سیاسی کشورش را بازتاب دهد. جهان داستانی محفوظ، مخصوصاً در اوج دوران واقع‌گرایی‌اش، تصویری دقیق، پرجزییات و زنده از مصر قرن بیستم ارائه می‌دهد؛ جهانی که در آن تحولات فردی در بستر تحولات کلان جامعه شکل می‌گیرند و نهاد خانواده، جایگاه دین، سنت، سیاست و مدرنیته هم‌زمان به چالش کشیده می‌شوند. در این میان، سه‌گانه قاهره – شامل رمان‌های «بین‌القصرین»، «قصرالشوق» و «سُکریه» – نه فقط برجسته‌ترین اثر محفوظ، بلکه یکی از مهم‌ترین نمونه‌های رمان تاریخی خانوادگی در ادبیات عرب است؛ اثری که با زبانی غنی و شخصیت‌پردازی عمیق، زندگی یک خانواده مصری را در بستر بیش از ۳۰ سال از تاریخ پرفراز و نشیب کشورش روایت می‌کند. این سه‌گانه با ترجمه محمدرضا مرعشی‌پور در نشر نیلوفر منتشر شده است.

«سه‌گانه قاهره» اولین داستان خانوادگی مشهور ادبیات عرب است که داستان سید احمد عبدالجواد و خانواده‌اش را طی ۳۰ سال از جنگ جهانی اول تا پایان حکومت ملک فاروق روایت می‌کند. عنوان رمان‌های سه‌گانه قاهره – سکریه، بین‌القصرین، قصرالشوق – برگرفته از اسامی واقعی خیابان‌های منطقه‌ الجمالیه در قاهره است. بسیاری این رمان را شاهکاری از نجیب محفوظ می‌دانند که در اوج دوران واقع‌گرایی زندگی‌اش نوشته است. همچنین بسیاری این اثر را به دلیل به تصویر کشیدن تغییرات جامعه ستایش کرده‌اند، چرا که با تمرکز بر مبارزات سیاسی، اجتماعی و مذهبی که منجر به کشمکش میان آرمان‌گرایان ملی مصر و استعمارگران بریتانیا شده‌اند، بیانگر دوره‌ آشفته‌ کشور بعد از جنگ جهانی اول است.

محفوظ که پیش از این بیش از یک دهه را صرف بررسی مسائل ملی معاصر کرده بود و تاکید زیادی هم روی درگیری افراد با جامعه‌ ناپایدار و ملتهب آن دوره داشت، «سه‌گانه قاهره» را با هدف نشان دادن این تنش و در پهنه‌ای وسیع‌تر نوشت. سال ۱۹۵۲، محفوظ پس از اتمام رمان – که آن را بهترین اثر خود می‌دانست – سعی کرد آن را در قالب یک کتاب منتشر کند. با این حال، ناشر این اثر فوق‌العاده را رد و ادعا کرد که انتشار این «فاجعه» هزینه‌ زیادی دارد. هم‌زمان با انتشار روزنامه‌ ماهانه‌ یوسف السباعی، آثار محفوظ نیز به چاپ رسید؛ البته در قالب یک مجموعه و جداگانه. وی اثر «بین‌القصرین» را که سال ۱۹۵۶ منتشر شد و به موفقیت رسید به سه بخش تقسیم کرد و دو بخش آخر را در سال ۱۹۵۷ منتشر کرد.

«بین‌القصرین» یک خانواده‌ مسلمان طبقه متوسط را معرفی می‌کند که قلب کل روایت هستند. حدود دو سوم از بخش اول به شرح زندگی روزمره‌ اعضای خانواده – آمنه، یاسین، خدیجه، فهمی، عایشه و کمال – می‌پردازد که هر یک با مسائلی از جمله خانواده، وظیفه و ازدواج سر و کله می‌زنند و از طرفی تحت نظارت شدید و سختگیرانه‌ پدرشان احمد هستند. محفوظ در این اثر آداب و رسوم اجتماعی، حتی نوع غذا خوردن زندگی خانوادگی مدرن مصری را توضیح داده است. این رمان که دو سال منتهی به انقلاب ۱۹۱۹ را شرح می‌دهد، رویدادهای سیاسی و آشفتگی کشور را نیز هم‌راستا با توصیف شرایط اعضای خانواده به نمایش می‌گذارد. عنوان رمان، بین‌القصرین، که به معنای «بین دو مکان» است، نیز به موقعیت مصر در قالب بخشی از خلافت عثمانی و البته همچنین به عنوان یک ملت مستقل در حال ظهور اشاره دارد. محفوظ در نیمه‌ دوم کتاب، مبارزات سیاسی مردم را با داستان فهمی نشان می‌دهد که مرگ او در نقش یک شهید انقلابی پایان کتاب را قابل‌توجه می‌سازد.

«قصرالشوق» خانواده‌ای تغییریافته را در پی مرگ فهمی به تصویر می‌کشد. احمد ریاکار، که در «بین‌القصرین» با فرارهای شبانه و زن‌بارگی و مشروبات الکلی شناخته می‌شد، دیگر با گذشت پنج سال از درگذشت پسرش، هم سلامتی و هم روحیه‌ پدرسالاری‌اش رو به افول است. تغییر در همسرش نیز رخنه کرده است: مراسم سنتی نوشیدن قهوه که قبلاً در محیط تحت نظارت مادر یعنی همکف برگزار می‌شد، اکنون به طبقه‌ بالای خانه (حوزه احمد) منتقل شده است تا اقتدار رو به رشد آمنه را نشان دهد. با این حال، این بخش از سه‌گانه عمدتاً بر مبارزات پسرشان کمال با موضوعات هویت ملی، طبقه‌ اجتماعی، دوستی و عشق اول متمرکز است که مضامین اصلی رمان هستند. کمال درگیر یک خط فکری می‌شود که یادآور استفن ددالوس جویس است. او با وجود بحث‌های مختلفش با دوستان و خانواده، همچنان در پایان رمان یک شخصیت متفکر اما مأیوس باقی می‌ماند که از مرگ سعد زغلول، رهبر حزب وفد، بهت‌زده است. تا این جای داستان یعنی در سال ۱۹۲۷، احمد از بستر بیماری نجات یافته و بیشتر تقوا پیشه کرده و عایشه تمام خانواده‌ خود را به دلیل حصبه از دست داده است.

سال ۱۹۳۵، در آغاز «سکریه»، اقتدار احمد دیگر تقریباً از بین رفته است. نه تنها زندگی پدرسالارانه سابقش دیگر بر پسرانش اثری ندارد، بلکه هم او و هم مراسم سنتی نوشیدن قهوه به اجبار و به علت قلب ضعیف احمد به طبقه همکف منتقل شده‌اند. بنابراین وضع خانواده از پدرسالاری به دموکراسی کامل تغییر یافته است. در همین حین، عایشه به عنوان یک زن سیگارکش سالخورده سی‌وچهار ساله تصویر می‌شود و حالا دیگر خدیجه هم وقت و بی‌وقت با مادر شوهرش جر و بحث می‌کند. یاسین بالاخره در ازدواج سوم خود کمی ثبات پیدا کرده و کمال اکنون یک استاد دانشگاه و یکی از اعضای حزب وفدیست است که برای استقلال مصر می‌جنگد.

محفوظ در «سکریه» از نظر سیاسی همچنان وضعیت انقلابی مصر را همیشگی توصیف می‌کند، چرا که ظلم و ستم پیوسته مانع از تولد دوباره‌ ملت می‌شود. با وجود اندک پیشرفت انقلاب و با شروع جنگ جهانی دوم در پایان رمان، محفوظ همچنان نسبت به توانایی مردم مصر برای آزادی ملت خود بدبین است. در فصول پایانی رمان، پسران خدیجه، عبدالمنعم و احمد شوکت – نسل بعدی مبارزان آزادی – به دلیل توزیع تراکت‌های خرابکارانه در سراسر قاهره دستگیر می‌شوند. بنابراین، در پایان داستان، گره اصلی این سه‌گانه یعنی چالش بین فرد و جامعه، علی‌رغم تحولاتی که خانواده و ملت متحمل شده‌اند، همچنان بازنشده باقی می‌ماند. مانند دو رمان قبلی، بخش پایانی سه‌گانه نیز به این نتیجه‌ همزمانی مرگ و تولد می‌رسد: آمنه تنها یک سال پس از مرگ احمد سلامتی‌اش را از دست می‌دهد و با تولد نوه‌ یاسین، یک نسل دیگر شکل می‌گیرد.

به طور کلی، در «سه‌گانه قاهره»، محفوظ حس جمعی را بر فردیت برتری می‌دهد که هم خانواده احمد و هم تشکیل حزب وفدیست نشان‌دهنده‌ این حقیقت هستند. همین ویژگی است که این رمان جامعه‌ عربی را منحصر به فرد می‌سازد، چرا که از رمان‌های اروپایی که محوریت آن‌ها تک‌قهرمان‌پروری است فاصله می‌گیرد. استفاده محفوظ از زمان در کنار بهره‌گیری ماهرانه از دیدگاه روایی نیز در بسط و اختصار داستان بی‌نظیر است. در حالی که وقایع در «بین‌القصرین» (طولانی‌ترین رمان از میان سه رمان) به‌تدریج و در طول دو سال رخ می‌دهند، «قصرالشوق» با به تصویر کشیدن چهار سال سرعت داستان را افزایش می‌دهد و در «سکریه» (کوتاه‌ترین بخش) وقایع ۱۰ سال روایت می‌شوند. این استفاده‌ متمایز از زمان، نیاز و میل شدید یک ملت به رهایی از سلطه‌ بیگانگان را به خوبی به تصویر می‌کشد؛ نیازی که در طول این سه‌گانه تشدید می‌شود.

«سه‌گانه قاهره» نه تنها یک شاهکار ادبی بلکه سند تاریخی و مردم‌شناختی ارزشمندی است. مشاهدات اجتماعی و سیاسی محفوظ و در هم‌تنیدن آن با یک حماسه‌ خانوادگی در دوره‌ای پرتلاطم از تاریخ کشور مصر، چنین داستان گیرایی را پدید آورده‌اند. این ترکیب سیاست و فردیت است که این سه‌گانه را به چنین موفقیت شگفت‌انگیزی رسانده است. از زمان پخش این اثر در تلویزیون عرب، احمد به نامی شناخته‌شده در مصر تبدیل شده است، زیرا شخصیت بزرگ او نماد پدرسالار سنتی مصری‌ است. در پایان باید گفت که انتشار «سه‌گانه قاهره» به صورت تک‌جلدی در سال ۲۰۰۱ نقشی تعیین‌کننده در تثبیت جایگاه محفوظ، چه برای دریافت جایزه ادبی دولت مصر در سال ۱۹۵۷ و چه جایزه نوبل ادبیات در ۱۹۸۸، ایفا کرد.

منبع: isna