نگاهی به کتاب «بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی» نوشتۀ لیلا سیدقاسم

کتاب در سه بخش کلی نوشته شده که عناوین این فصل‌ها به‌ترتیب عبارتند از: پایه‌های نظری بلاغت ساختارهای نحوی، پژوهش در تاریخ بیهقی و بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی. پیوستی هم به ضمیمه کتاب منتشر شده که در آن نمونه‌ای از ساخت‌نویسی در «تاریخ بیهقی» ارائه شده است. نویسنده در مقدمه کتاب به اهمیت بلاغت در نقد ادبی اشاره کرده و از لزوم احیای نقد بلاغی نوشته است. او در جایی از مقدمه‌اش درباره پیشینه پژوهش در ساختارهای نحوی متون فارسی و همچنین دشواری تعیین و تشخیص ساختارهای نحوی در «تاریخ بیهقی» نوشته است:‌ «به جرئت می‌توان گفت برای بررسی ساختارهای نحوی متون فارسی الگوی امتحان‌پس‌داده‌ای وجود ندارد. حال اگر بلاغت را نیز در نظر بگیریم می‌توان گفت پژوهش‌های نادری می‌یابیم که ساختارهای نحوی را به درستی در ارتباط با بلاغت بررسی کرده باشند. درباره ضعف کتاب‌های معانی فارسی نیز که می‌توانست راهنمای چنین پژوهش‌هایی باشد سخن بسیار گفته شده و در این اثر نیز به آن اشاره خواهد شد. تعیین و تشخیص ساختارهای نحوی تاریخ بیهقی به سبب ویژگی‌های دستوری و سبکی خاص بیهقی نسبت به متون امروزی و حتی متون هم‌عصر خود بیهقی چالش‌های پیش‌بینی‌نشده در پی دارد. انواع و اقسام دشواری‌هایی که پژوهشگران در پژوهش‌های دستوری به‌ویژه در متون کهن با آن مواجه‌اند یکسره بر سر راه این پژوهش سدی ساخته بود که جز با مراجعه به همه کتاب‌های دستور زبان و مشورت با استادان این فن و نیز گاه مسامحه و اتکا بر نظر نگارنده راهی برای گذر از آن وجود نداشت؛ باوجوداین، هستند جمله‌هایی که تعیین ساخت آن‌ها همچنان مجهول مانده است؛ و البته تعداد این مجهولات زیاد نیست و می‌توان در به‌دست‌دادن آمارها از آن‌ها چشم پوشید. بر خواننده آگاه کاملا روشن است که میان توصیف ساختارهای نحوی و تحلیل بلاغی آن‌ها فرق است؛ همچنان که میان کتاب‌‌های دستوری و کتاب‌های بلاغی. اما پژوهشگری که در کشف بلاغت ساختارهای نحوی می‌کوشد، بخواهد یا نخواهد، گاه ممکن است در یک تحلیل بلاغی درماند. برای گریز از این برزخ دو راه پیش‌روست:‌ ارایه تحلیلی سطحی و تحمیلی یا پیش‌نهادن توصیف صرف، به امید آنکه راهی به تحلیل بگشاید. نگارنده در اندک موارد این‌چنینی کوشیده است راه دوم را برگزیند تا از گزند راه نخست دور ماند».
کتاب در بخش نخستش به شرح و بسط تئوری بلاغت ساختارهای نحوی پرداخته است. در بخش دوم که درواقع درآمدی بر بدنه اصلی کتاب است، پیشینه تحقیقات مرتبط با «تاریخ بیهقی» بررسی شده‌اند و ملزومات و روش مطالعه در ساختارهای نحوی این اثر تبیین شده‌اند. در بخش سوم نیز، این پرسش کلیدی مطرح شده که بلاغت «تاریخ بیهقی» تا چه اندازه از ساختارهای نحوی آن نشئت می‌گیرد و اینکه آیا می‌توان بعضی از ویژگی‌های نحوی را به‌عنوان هنر سازه‌های اصلی بیهقی تعیین کرد. نویسنده در این بخش به این موضوع هم توجه کرده که ساختارهای نحوی پرتکرار در «تاریخ بیهقی» چه ارتباطی با بافت اجتماعی، سیاسی و تاریخی آن دارند.

«تاریخ بیهقی» اثری جاودان در تاریخ و ادبیات فارسی است و می‌توان گفت که امروز اهمیت ادبی این اثر بیش از اهمیت تاریخی‌اش است. در چند سال اخیر پژوهش‌های قابل‌توجهی درباره «تاریخ بیهقی» به چاپ رسیده‌اند و هر یک از این پژوهش‌ها کوشیده‌اند وجوه اهمیت این اثر کلاسیک را مورد بررسی قرار دهند. مدتی پیش نیز کتابی با عنوان «بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی» به چاپ رسید که آن‌طور که از عنوانش هم برمی‌آید، پژوهشی درباره بلاغت در «تاریخ بیهقی» است. لیلا سیدقاسم نویسنده این کتاب است و نشر هرمس آن را به چاپ رسانده است. این کتاب درواقع حاصل رساله دکتری نویسنده است که پس از آنکه برنده چهارمین دوره جایزه دکتر فتح‌الله مجتبایی شد در قالب کتاب منتشر شده است.
کتاب در سه بخش کلی نوشته شده که عناوین این فصل‌ها به‌ترتیب عبارتند از: پایه‌های نظری بلاغت ساختارهای نحوی، پژوهش در تاریخ بیهقی و بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی. پیوستی هم به ضمیمه کتاب منتشر شده که در آن نمونه‌ای از ساخت‌نویسی در «تاریخ بیهقی» ارائه شده است. نویسنده در مقدمه کتاب به اهمیت بلاغت در نقد ادبی اشاره کرده و از لزوم احیای نقد بلاغی نوشته است. او در جایی از مقدمه‌اش درباره پیشینه پژوهش در ساختارهای نحوی متون فارسی و همچنین دشواری تعیین و تشخیص ساختارهای نحوی در «تاریخ بیهقی» نوشته است:‌ «به جرئت می‌توان گفت برای بررسی ساختارهای نحوی متون فارسی الگوی امتحان‌پس‌داده‌ای وجود ندارد. حال اگر بلاغت را نیز در نظر بگیریم می‌توان گفت پژوهش‌های نادری می‌یابیم که ساختارهای نحوی را به درستی در ارتباط با بلاغت بررسی کرده باشند. درباره ضعف کتاب‌های معانی فارسی نیز که می‌توانست راهنمای چنین پژوهش‌هایی باشد سخن بسیار گفته شده و در این اثر نیز به آن اشاره خواهد شد. تعیین و تشخیص ساختارهای نحوی تاریخ بیهقی به سبب ویژگی‌های دستوری و سبکی خاص بیهقی نسبت به متون امروزی و حتی متون هم‌عصر خود بیهقی چالش‌های پیش‌بینی‌نشده در پی دارد. انواع و اقسام دشواری‌هایی که پژوهشگران در پژوهش‌های دستوری به‌ویژه در متون کهن با آن مواجه‌اند یکسره بر سر راه این پژوهش سدی ساخته بود که جز با مراجعه به همه کتاب‌های دستور زبان و مشورت با استادان این فن و نیز گاه مسامحه و اتکا بر نظر نگارنده راهی برای گذر از آن وجود نداشت؛ باوجوداین، هستند جمله‌هایی که تعیین ساخت آن‌ها همچنان مجهول مانده است؛ و البته تعداد این مجهولات زیاد نیست و می‌توان در به‌دست‌دادن آمارها از آن‌ها چشم پوشید. بر خواننده آگاه کاملا روشن است که میان توصیف ساختارهای نحوی و تحلیل بلاغی آن‌ها فرق است؛ همچنان که میان کتاب‌‌های دستوری و کتاب‌های بلاغی. اما پژوهشگری که در کشف بلاغت ساختارهای نحوی می‌کوشد، بخواهد یا نخواهد، گاه ممکن است در یک تحلیل بلاغی درماند. برای گریز از این برزخ دو راه پیش‌روست:‌ ارایه تحلیلی سطحی و تحمیلی یا پیش‌نهادن توصیف صرف، به امید آنکه راهی به تحلیل بگشاید. نگارنده در اندک موارد این‌چنینی کوشیده است راه دوم را برگزیند تا از گزند راه نخست دور ماند».
کتاب در بخش نخستش به شرح و بسط تئوری بلاغت ساختارهای نحوی پرداخته است. در بخش دوم که درواقع درآمدی بر بدنه اصلی کتاب است، پیشینه تحقیقات مرتبط با «تاریخ بیهقی» بررسی شده‌اند و ملزومات و روش مطالعه در ساختارهای نحوی این اثر تبیین شده‌اند. در بخش سوم نیز، این پرسش کلیدی مطرح شده که بلاغت «تاریخ بیهقی» تا چه اندازه از ساختارهای نحوی آن نشئت می‌گیرد و اینکه آیا می‌توان بعضی از ویژگی‌های نحوی را به‌عنوان هنر سازه‌های اصلی بیهقی تعیین کرد. نویسنده در این بخش به این موضوع هم توجه کرده که ساختارهای نحوی پرتکرار در «تاریخ بیهقی» چه ارتباطی با بافت اجتماعی، سیاسی و تاریخی آن دارند.

منبع: sharghdaily

مدیریت

فریادی شو تا باران وگرنه مُرداران... احمد شاملو