نگاهی به کتاب افیون روشنفکران نوشتۀ رمون آرون

نگاهی به کتاب «افیون روشنفکران»

 سر سپردگیِ روشنفکران به کمونیسم محدود به بی‌مسئولیتی سیاسی‌شان نمی‌شد، بلکه خیانتی حرفه‌ای از جانب آنان محسوب می‌شد که در گفتمان فلسفی و سلوکِ اخلاقی‌شان نمود داشت. پذیرشِ مارکسیسم به‌عنوان حقیقتی علمی و پشتیبانی بین‌المللی از اتّحاد جماهیر شوروی نه‌تنها حماقتِ سیاسی، بل خطایی علمی و خِبطی اخلاقی بود و نمادی شد از سرسپردگی معرفتِ علمی به دستگاهِ ارعاب. در چنین شرایطی بود که «رمون آرون» برای مبارزه با شیوهٔ حکومتِ شوروی در صدد احیای روحیهٔ انتقادی در برابر اراده‌ی کور برآمد و از همگان خواست تا در این راه او را همراهی کنند. آرون با ستایش از فضیلتِ شکّاکان در برابر متحجّران، به هیچ وجه مُبَلِّغِ نوعی پوچ‌گرایی یا بدبینی نیست، بلکه برعکس بر تعهدی تاکید دارد که لازمهٔ مبارزهٔ منطقی با ایدئولوژی‌ها و نیز ستیزِ دموکراسی با توتالیتاریسم است. او در زمانی‌که تعصباتِ افسار گسیخته، درست و غلط و نیز خوبی و بدی را مطلق می‌پنداشت، در دفاع از آزادی بر تواناییِ فردیِ آدمی، در تمییز خوبی از بدی و خیر از شرّ، پای فشرد و نشان داد که عملِ مبتنی بر این اصل، تعیین کننده‌ی سمت و سوی تاریخ بوده است. بدینسان «افیون روشنفکران» کتابی است به‌قلمِ یک صاحب نظر و بیانیه‌ای است از سوی مبارزِ راه آزادی؛ کتابی که هم در قلمرو فلسفه و هم در ساحتِ ادبیاتِ مبارزه‌طلبانه می‌گنجد. 

بیش از هر چیز «افیون روشنفکران» به ما مدنیّت و شهامتِ فکری در برابر قدرتِ جماعت‌گرایان را می‌آموزد. در آن زمان جماعتِ به راستی متفکّر در دو گروه کمونیست‌های دوآتشه و ضدّکمونیست‌ها جای می‌گرفتند و همگی زیر لوای این شعارِ سارتر که «ضدّ کمونیست یک سگ است» قرارداشتند. اما در این میان، حق به جانبِ آرون بود که با وجودِ آن‌که بر قدرت منطق و اثبات دقیق واقعیت‌ها تکیه داشت – اموری که ریشه در روشِ داوری او برای تمییز درست از غلط و خیر از شرّ داشتند – عملا در برابرِ همه تنها مانده بود. آرون پذیرفت که بهای سنگینی برای تجلّی قدرتِ روحی خود بدهد: دوستانش ترکش کردند، همتایانش پشتش را خالی کردند، از خاستگاهِ اولیه‌اش یعنی محافلِ چپِ دانشگاهی طرد شد و طرفِ خصومتِ آنها قرار گرفت، اما به هیچ‌وجه از اعتقادش دست نکشید تا عاقبت با گذر ایّام و با انباشته شدن بیش‌تر قربانیانِ کمونیسم، اکثر کسانی که به صلّابه‌اش کشیده بودند، به او ایمان آوردند. باری، اگر مردم برای کسبِ آزادی و صیانت از آن محتاجِ شهامت و شکیبایی‌اند، روشنفکر نیز برای استقلالِ رأی و حفظ آن، نیازمند اراده و توانمندی است.

آزادی، قانونی عامّ نیست، بلکه استثنایی تاریخی است؛ و این استثنای تاریخی تنها می‌تواند حاصلِ تلاش دائمی برای تدوین و ایجاد نهادها، قواعد و عرفِ عمومی و خصوصی باشد، تا حدّ و مرز دموکراسی را مشخص سازد. پس از فروپاشی شوروی و اضمحلالِ مارکسیسم به عنوانِ آرمانشهر، از زمان حملات 11 سپتامبر 2001 و نمونه‌های مشابه که زنجیروار رخ دادند، همگان می‌دانند که به چنگ آوردن آزادی سیاسی همچنان نیازمندِ مبارزه است و نباید آن را دستاوردی قطعی محسوب کرد. جنگ‌ها، انقلاب‌ها و بحران‌ها از جهان رخت برنبسته‌اند، هر چند شکل آنها تغییر یافته است. با توجه به دگرگونی‌های گسترده‌ای که جهانِ پس از جنگِ سرد به خود دیده است، مفهوم آزادی نیازمند بازنگری است. افیون روشنفکران به شیوه‌ای سودمند بابِ تفکّر درباره‌ی آزادی را مفتوح گذاشته و آن به تعهدّی سیاسی تبدیل کرده است.

افیون روشنفکران شاهکار «رمون آرون»، یکی از آثار بزرگ اندیشهٔ سیاسی قرن بیستم است؛ که خوشبختانه بعد از 63 سال که از انتشار آن می‌گذرد بالاخره، در سال 1397 خورشیدی ترجمه‌ی فارسی آن منتشر شده است.

منبع: time

نگاهی به کتاب «افیون روشنفکران»