خدمت عطار نیشابوری به فرهنگ و ادبیات ایران

زهرا عسکری با اشاره به اینکه برترین و شیواترین مثنوی‌های عرفانی عطار منطق‌الطیر و تذکره الاولیا یکی از معروف‌ترین آثار منثور عطار است، اظهار کرد: عطار یک اسطوره و یک افسانه مشهور موجود است که او را منتسب می‌کنند به کسانی که در نیمه‌راه به سمت عرفان و اندیشه‌های معرفتی برگشته‌اند.

وی خاطرنشان کرد: در وصف عطار بهترین سخن را مولانا می‌فرماید و نشان می‌دهد که در قرن هفتم برای رسیدن به مولانا و شاهکار مثنوی چون مانیفست عرفان اسلامی و عرفان ایرانی، عطار و سنایی چه تأثیری داشته‌اند. آن بیت معروف که مولانا می‌فرماید: عطار روح بود و سنایی دو چشم او/ ما از پی سنایی و عطار آمدیم…، نشان می‌دهد که عطار در کنار سنایی چه تأثیر شگرفی در تکمیل پیکره عرفان اسلامی داشته است تا به دست کسی چون مولانا منسجم شود و در قالب مثنوی جلوه‌گری کند.

عسکری افزود: متأسفانه زندگی عطار بیشتر با افسانه‌ها و داستان‌ها و حکایات عامه‌پسند اقرار شده است. بااینکه عطار بعد از سنایی است نکته‌ای که وجود دارد این است که اطلاعات مستند در مورد سنایی خیلی بیشتر از عطار است. پیش از عطار سنایی آغازگر عرفان بود و بعد از او مولانا ادامه‌دهنده این سیر شد. با توجه به آثاری که از عطار باقی‌مانده نشان می‌دهد روحیه پژوهشگری هم داشته و اثر شاخص وی با نام تذکره الاولیا کمک می‌کند تا احوال و اقوال صوفیه را بشناسیم و این اثر به‌عنوان یک منبع مستند و معتبر و کهن محسوب می‌شود.

این استاد دانشگاه بابیان اینکه تذکره الاولیا یکی از معروف‌ترین آثار منثور عطار است اظهار کرد: در تذکره الاولیا به معرفی صوفیه پرداخته‌شده است. این اثر نشان‌دهنده روحیه پژوهشی عطار است. در کنار الهی‌نامه، مصیبت‌نامه و دیگر آثار عطار؛ منطق‌الطیر از شیواترین مثنوی‌های عرفانی عطار است که موضوع آن پرندگان و یک پرنده افسانه‌ای به نام سیمرغ است و منظور عطار از پرندگان، عارفان راه حق و مراد از سیمرغ وجود حق یعنی خداوند است که عطار با نیروی تخیلی سخن خود را به زیباترین روش بیان کرده است.

عسگری تصریح کرد: در منطق‌الطیر که مهم‌ترین اثر عطار است، با توجه به اسطوره‌های ایران‌زمین و اندیشه‌های اسلامی از راه تمثیل و بیان سمبلیک به قصد تنبیه و آگاه سازی استفاده شده و بیشترین تأثیرگذاری را دارد. انسان‌ ازلحاظ روانی به داستان علاقه بیشتری دارد و آموزه‌های عرفانی و اخلاقی را در قالب یک داستان بیان می‌کند. عطار هم با توجه به شم داستان‌سرایی که دارد، مضامین عالی را با توجه به اسطوره‌های کاملاً منتسب به فرهنگ ایران‌زمین ارائه می‌کند.

وی افزود: در منطق‌الطیر عطار پرنده هدهد نماد پیر است، مرغابی کسانی که در تهذیب مانده‌اند مانند کسانی است که در شریعت مانده‌اند و سیمرغ نماد خداست و بدین ترتیب هر پرنده‌ای یک تیپ شخصیتی به‌حساب می‌آید که از آن هزاران هزار مرغ،۳۰ مرغ به سیمرغ می‌رسد. نکته موردتوجه اینکه کلمه سیمرغ ازلحاظ اصالت واژه‌ای ربطی هیچ ربطی به ۳۰ عدد مرغ ندارد و به معنی مرغ شاهین است و یک کلمه کاملاً باستانی است.

این اسطوره‌شناس و پژوهشگر بابیان اینکه نماد سیمرغ به عدد ۳۰ مرغ اشاراتی دارد و به‌نوعی ابتکار عطار است و تصریح کرد: درایت و زیرکی عطار است که با کلمه سیمرغ بازی می‌کند و به دلیل همین کد واژه‌ها در ذهن مخاطب می‌ماند. در منطق‌الطیر مفاهیم به معنی واقعی عرفانی است. امتیاز عطار نسبت به پیشینیان او همین است که او بیشتر عشق، تصوف، ریاضت، شهود و فنا را که دیگران نگاه انتزاعی و نظری به آن‌هو داشتند، عطار به‌صورت عملی موردتوجه قرار داده است. راز جاودانگی فنا شدن است و آخرین مرحله‌ای است که عطار در عرفان به آن اشاره می‌کند فنا شدن و رفتن است و در هفت شهر این رفتن قابل‌توجه است. او می‌گوید باید به فنا رسید و رمز جاودانگی با خدا شدن و در خدا فنا شدن است درواقع برای بقا باید فنا شد آن‌گونه که مولانا می‌فرماید: هفت شهر عشق را عطار گشت ما هنوز اندر خم یک کوچه‌ایم.

وی گفت: عطار شاعر پرکاری بوده است آثار متعددی دارد و صاحب دیوان است و در بیتی از اشعارش خود را رند دَرد آشام معرفی می‌کند که با درد عشق آغشته است. عطار در دیر مغان خون می‌کشید اندر نهان/ فریاد برخاست از جهان کای رند دَرد آشام ما

عسکری اظهار کرد: نکته بسیار مهم درباره عطاراین است، بااینکه عطار پس از سنایی قرار می‌گیرد و می‌دانیم خود سنایی در عرفان به‌عنوان قطب است و حدیقه سنایی بیش از منطق‌الطیر و آثار عرفانی عطار یک اثر شاخص عرفانی است اما نکته بسیار مهم این‌که اگر به محتوای سنگین و فلسفی حدیقه نظر بیاندازیم متوجه می‌شویم اثر عرفانی سنایی با مضامین کلام و نوعی نگاه فلسفی است که این بحث را ثقیل می‌کند و از ذوق و حال و هوای عرفانی کم می‌کند اما در آثار عطار این‌گونه نیست، خیلی از مطالب و اشعار شاعران دیگر موجود است که خیلی انتزاعی هستند و شاعر بازگشایی و تجسم‌بخشی نمی‌کند.

این استاد زبان و ادبیات فارسی خاطرنشان کرد: مهم‌ترین خدمت عطار به مقوله عرفان این است که، مفاهیم مضامین عرفانی را در قالب ادبیات سمبلیک تجسم می‌بخشد و در قالب بیان تمثیلی مفاهیم را عینیت می‌دهد که باعث می‌شود تعهد عرفان ادا شود و مخاطب تعامل بهتری با این مفاهیم داشته باشد. درحالی‌که مفاهیم عرفانی در دوران قبل او با زبان فلسفی تشریح می‌شد.

منبع: ایسنا

خدمت عطار نیشابوری به فرهنگ و ادبیات ایران

خدمت عطار نیشابوری به فرهنگ و ادبیات ایران