اختصاصی کافه کاتارسیس

دکتر فاطمه مینایی: دانشنامه‌های فلسفه

تعداد دانشنامه‌های تخصصی در حوزۀ فلسفه امروزه نسبتاً چشمگیر است. در انگلیسی که اکنون زبانِ جهانی علم است دست‌کم دو دانشنامۀ بزرگ چاپی و دو دانشنامۀ الکترونیک برخط (آنلاین) وجود دارد. این آثار جامع‌تر و فراگیرتر از انواع کتاب‌های راهنما و اصطلاح‌نامه‌های تخصصی در زیررشته‌های فلسفه و دانشنامه‌های کوچک‌تر یا خاص‌تر در حوزۀ فلسفه است. همچنین این آثار از لحاظ تخصصی‌بودن با مشهورترین دانشنامۀ برخط عمومی یعنی ویکی‌پدیا (Wikipedia)، که حاوی اطلاعات فلسفی بسیاری است، تفاوت دارد. نوشتۀ حاضر به معرفی چند نمونه از چنین دانشنامه‌های جامع و در عین حال معتبری در حوزۀ فلسفه اختصاص دارد.

آغاز انتشار دانشنامه‌های تخصصی فلسفه به چند دهه پیش برمی‌گردد. سرویراستار نخستین دانشنامۀ جامع فلسفی سدۀ بیستم، که در 1967 منتشر شد، تنها از یک فرهنگ روان‌شناسی‌ـ‌فلسفه منتشرشده در 1901 به‌عنوان مرجع پیشین فلسفه در جهان انگلیسی‌زبان نام می‌برد.[1] اما از سدۀ هجدهم که اندیشمندان فرانسوی پیرو روشنگری به‌رهبری دیدرو[2] دائره‌المعارف[3] مشهور را منتشر کردند، فلسفه و دائره‌المعارف‌نویسی به‌نحوی در پیوند با یکدیگر بود. رونق دانشنامه‌نویسی در فلسفه را می‌توان در پرتو همان عاملی دید که انگیزۀ ایجاد دائره‌المعارف روشنگری شده‌بود، یعنی نیاز به عرضۀ منظم دانش در پی گسترش محسوس آن، و البته نقد و سنجش معارف سنّتی. فلسفه از دورۀ روشنگری تا امروز تحولات گسترده و دستاوردهای تازۀ بسیاری داشته که نیازمند ثبت و ضبط منظم بوده‌است. عامل تازۀ دیگری، یعنی انقلاب اطلاعاتی، بسیاری از منابع دانش و پژوهش در فلسفه را دسترس‌پذیر ساخته و این نیز به تدوین دانشنامه‌های جامع فلسفی دامن زده است (نک. ادامۀ مقاله).

تا پیش از انتشار دانشنامه‌ها، جامع‌ترین آثار مرجع فلسفی فرهنگ‌ها بودند. از جمله مشهورترین آنها می‌توان به فرهنگ‌های لالاند و ریتر اشاره کرد.[4]

فرهنگ فنی و انتقادی فلسفه[5] به فرانسه اثر آندره لالاند[6] (انتشار در 1926) در شرح اصطلاحات رایج در فلسفه و علومِ دیگر مرتبط با آن است، با ذکر معادل‌های آلمانی و‌ انگلیسی و ایتالیایی واژه‌ها و در مواردی معادل‌های یونانی یا لاتینی[7].

فرهنگ تاریخی فلسفه[8] به آلمانی زیر نظر یواخیم ریتر[9] (جلدهای 1 تا 3) و کالفرید گروندر[10] (جلدهای 4 تا 10) و سپس گوتفرید گابریل[11] (جلدهای 11 و 12) طی سالهای 1971 تا 2004 انتشار یافته‌است. این فرهنگ در دوازده مجلد به اضافۀ یک مجلد نمایه (2007)، به شرح مفاهیم فلسفی و نیز مفاهیم مشترک میان فلسفه و علوم دیگر اختصاص دارد. رویکرد حاکم بر کار این فرهنگ، چنان‌که از نام آن پیداست، بررسی تاریخی اندیشه‌ها و مفاهیم فلسفی است. بنا بر مکتب ریتر که تحت‌تأثیر فیلسوفان آلمانی، مارتین هیدگر (1889-1976، منتقد مابعدالطبیعه)، اریش روتهاکر (1888-1965، نمایندۀ انسان‌شناسی فلسفی) و هانس گئورگ گادامر (1900-2002، نظریه‌پرداز هرمنوتیک) شکل گرفته، کوشش می‌شود به‌جای دفاع از مواضع خاص، معنا و دلالت‌های هر مفهوم در طی تاریخ فلسفه و نزد فیلسوفان گوناگون شرح داده شود. مدخل‌ها معمولاً به بخش‌های متعدد تقسیم شده و هر بخش را نویسنده‌ای متخصص با ارجاعات به متون اصلی و معرفی منابع برای مطالعۀ بیشتر نوشته‌است.[12]

آثار لالاند و گروه ریتر، چنانکه اشاره شد، «فرهنگ» و «اصطلاح‌نامه» است و نه دانشنامه که حاوی اَعلام هم باشد. اما آثاری که معرفی آنها در ادامه می‌آید دانشنامه (دائره‌المعارف) است

دو دانشنامۀ جامع فلسفی چاپی در زبان انگلیسی عبارت‌است از دانشنامۀ ویراستۀ پل ادواردز[13] و دانشنامۀ انتشارات راتلج. دو دانشنامۀ آنلاین هم دانشنامۀ فلسفۀ دانشگاه استنفورد است و دانشنامۀ فلسفۀ اینترنت.

دانشنامۀ فلسفه[14] ویراستۀ پل ادواردز در 1967 در هشت مجلد انتشار یافت و در 1972 در چهار مجلد به چاپ دوم رسید. در سال 2006 دانلد برچرت[15] ویرایش تازه‌ای از آن در ده مجلد منتشر کرد. ناشر ویرایش قدیم Macmillan و ناشر ویرایش جدید Thomson بوده‌است. پیش از انتشار ویراست جدید، کوششی برای به‌روز کردن دانشنامه در 1996 به‌عمل آمد، با انتشار ضمیمۀ آن در یک مجلد و زیر نظر برچرت.

دانشنامۀ فلسفه یکی از مهم‌ترین دانشنامه‌های فلسفی به انگلیسی است که در تهیۀ هر دو ویراست آن فیلسوفان و پژوهشگران معتبری دست داشته‌اند. پل ادواردز، سرویراستار اولین ویراست آن، گسترۀ دانشنامه را فلسفۀ غرب و شرق در دوران باستان و سده‌های میانه و عصر جدید معرفی می‌کند. علاوه بر فلسفه، نظریه‌های دانشمندان علوم پایه و طبیعی، مصلحان و متفکران اخلاقی و اندیشمندان دینی هم در صورت تأثیر بر فلسفه در دانشنامه مطرح شده‌است. وجود حدود 1500 مقالۀ مفصّل تخصصی ــ‌که خود کتاب‌هایی کوچک‌اند ــ در میان مقالات کم‌حجم‌تر و نیز بیش از 900 مقاله درباره اَعلام در دانشنامۀ فلسفه نشان می‌دهد که هدف جامعیت بوده‌است.

این امر شامل مفاهیم و نظریه‌های بحث‌انگیز هم شده‌‌است. ادواردز دانشنامۀ ویراستۀ خود را بیشتر به دائره‌المعارف فرانسه در دوران روشنگری شبیه می‌داند تا کتاب‌های مرجع با نگاه بی‌طرف. به تعبیر او، بی‌طرفیِ ادعایی معمولاً به‌جایی نمی‌رسد جز تأیید مواضع «امن» و غفلت از اندیشه‌های رادیکال یا حتی تحریف آنها به‌ویژه در مورد معاصران. نویسندگان دانشنامۀ فلسفه در نشان‌دادن موضع شخصی خود آزاد بوده‌اند، هرچند که بنای دانشنامه طرح هرچه بیشتر اطلاعات صرف‌نظر از موضع نویسنده بوده‌است. با این‌همه ادواردز تصریح کرده‌است که خود از سنّت فلسفه‌ی تجربی و تحلیلی برآمده و به‌ناچار سوگیری دانشنامه متأثر از آن سنّت است. ویژگی دیگر دانشنامه در نتیجۀ دور شدن از زبان خنثی و بیان فاضلانۀ آثار مرجع، باز بودن دست نویسندگان در کاربرد بیان غیررسمی و حتی طنزآمیز بوده‌است. نثر مقالات، به شیوه‌ای است که اکنون در فلسفۀ انگلیسی‌زبان متداول شده، اما در آن زمان برای اثری مرجع چندان مرسوم نبوده‌است، چراکه از زبان رسمی و فاضلانه فاصله گرفته تا بیانی روشن و ساده از مضامین دشوار فلسفی وجه غالب آن باشد. چنین ویژگی‌هایی موجب شده‌است بیشتر مقالات دانشنامه علاوه بر مخاطب متخصص، برای عموم خوانندگان فرهیخته هم خواندنی‌ باشد.[16]

ویراست دوم دانشنامۀ فلسفه در تداوم کار ویراست نخست منتشر شده‌است. بسیاری از مقالاتِ ویراست نخست با افزودن تکمله‌هایی به آن حفظ شده‌است. بعضی نویسندگان نیز خود به بازبینی مقالاتشان پرداخته‌اند. برای مقالات، کتاب‌شناسیِ ‌روزآمد تهیه شده و مضمون بسیاری از مقالات با درج تکمله به‌روز شده‌است. اما مدخل‌های تازه‌ای هم به مدخل‌های پیشین دانشنامه افزوده‌اند. 450 مدخل دربارۀ موضوعات تازه و حدود 300 مقالۀ تازه ذیل مدخل‌های قدیمی.

با مروری بر مدخل‌های افزوده‌شده در ویراست دوم دانشنامۀ فلسفه تحولات فلسفی حدود چهار دهه نمایان می‌گردد. ظهور حوزه‌های تازه در فلسفه، مثل فلسفۀ فمینیستی یا اخلاق کاربردی، تفاوت محسوسی در ویراست دوم ایجاد کرده‌است (برای نمونه نک. مدخل‌های مربوط به فلسفۀ فمینیستی ازجمله مابعدالطبیعۀ فمینیستی و فلسفۀ علم فمینیستی). در سوگیری دانشنامه، به تصریحِ سرویراستار جدید، دو تغییر عمده رخ داده‌است: سنّت فلسفۀ قاره‌ای هم از لحاظ مضامین و اشخاص و هم از لحاظ نحوۀ بیان وارد دانشنامه شده‌ (برای نمونه نک. مدخل‌های ژاک دریدا، ژولیا کریستوا و ژاک لکان)؛ و پدیدۀ تنوع فرهنگی نیز در حجم وسیع مطالب مرتبط با فرهنگ‌های غیرغربی نمایان گردیده‌است. مدخل‌شدن نام اشخاصی چون سیدحسین نصر، محمد ارکون و حسن حنفی شاهد این امر است. همچنین است وجود مدخل‌هایی چون «نظریۀ اتمی (یا قول به اجزای لایتجزا) در فلسفۀ هندی»[17] یا «مکتب قم»[18] یا «ابن‌رشدگرایی در فلسفۀ اسلامی عصر جدید»[19] (که به مدخل‌های «ابن‌رشد» و «ابن‌رشدگرایی» ویراست نخست افزوده شده‌‌است)، و مدخل‌های مرتبط با فلسفه در ژاپن، کره، امریکای لاتین، روسیه و افریقا که با حذف بعضی مدخل‌های مربوط به فلسفه در امریکا و اروپا جای طرح و بسط یافته‌اند. علاوه بر اینها، موضوعات تازه در فلسفه مثل هوش مصنوعی و حقوق حیوانات و سقط جنین، و نیز اندیشمندان مطرح در چهار دهۀ پس از ویراست نخست به دانشنامه افزوده شده‌‌اند[20]. گفتنی است که پل ادواردز، سرویراستار ویراست نخست، در واکنش به انتشار ویراست جدید دانشنامۀ فلسفه، تغییرات آن را از جنبه‌های بسیاری ناپذیرفتنی خواند و مثلا ًاز انتقادی‌نبودن مقالات از جمله مقالات دربارۀ فیلسوفان غیرتحلیلی، یعنی اندیشمندان معاصر فرانسوی و آلمانی، اظهار نارضایی کرد.

بین سال‌های 1967 و 2006، یعنی سال‌های انتشار ویرایش‌های اول و دوم دانشنامۀ فلسفه، دانشنامۀ دیگری در 1998 منتشر شد که هدف از آن جبرانِ به‌روز نبودنِ دانشنامۀ فلسفه ویراستۀ پل ادواردز بود. دانشنامۀ فلسفۀ راتلج[21] زیرنظر ادوارد کریگ[22] در ده مجلد شامل بیش از دو هزار مقاله و نیز به صورت یک لوح فشرده (شامل متن، نمایه و اصطلاح‌نامه) توسط انتشارات راتلج منتشر شد. این دانشنامه از همکاری و مشاورۀ ادواردز هم بهره گرفته‌است. از سال 2002 دانشنامۀ فلسفۀ راتلج به‌صورت برخط، غیررایگان، درآمده و امکان دسترسی اینترنتی به آن فراهم شده‌است (به نشانی http://www.rep.routledge.com).

در دانشنامۀ فلسفۀ راتلج هر مقاله شامل چکیده‌ای است در آغاز و متنی تفصیلی‌تر در ادامه. این ساختار بنا به توضیح کریگ برای استفادۀ مخاطبانی با نیازها و دانش فلسفی متفاوت بوده‌است. از ویژگی‌های این دانشنامه داشتن کتاب‌شناسی توصیفی ذیل هر مدخل است. توصیف‌ها در عین اختصار راهنمای مفیدی برای خوانندگانِ ناآشناتر است، به‌ویژه اینکه میزان دشواریِ اثرِ معرفی‌شده هم در آنها معلوم شده‌است.

از دانشنامۀ فلسفۀ راتلج دو نسخۀ مختصرتر هم منتشر شده‌است. یکی فشردۀ دانشنامۀ فلسفه راتلج[23]که در 1999 با مدخل‌هایی مطابق با مدخل‌های دانشنامۀ اصلی منتشر شد. در این نسخه ذیل هر مدخل چکیدۀ مقالۀ دانشنامۀ اصلی آمده و کتاب‌شناسی‌ها هم خلاصه و محدود شده‌است. دیگری مجملِ دانشنامۀ فلسفۀ راتلج[24] که در 2005 انتشار یافت. این نسخه بیش از نهصد مقاله دارد و مقالات از لحاظ محتوا جامع‌تر از مقالات همسان در نسخۀ فشرده‌اند.

فرایند تهیۀ نسخۀ اصلی دانشنامۀ فلسفۀ راتلج از بهار 1991 آغاز شد و چون هدف آن‌ به‌روز کردن دانشنامۀ قبلی– یعنی دانشنامۀ فلسفه ویراستۀ پل ادواردز_ بود، فقط مدت هشت سال برای اتمام آن در نظر گرفتند تا خود، به‌سبب مرور زمان، در هنگام انتشار نهایی تبدیل به اثری کهنه نشده‌باشد. بنابراین دانشنامه محصول آخرین دهۀ سدۀ بیستم است. به این ترتیب هم تحولات فناوری ارتباطات و هم تحولات فرهنگی جهان غرب در روند تنظیم و حاصل نهایی آن بازتاب یافته‌است. فناوری ارتباطات طبیعتاً به ‌سرعت دسترسی اشخاص دست‌اندرکار به یکدیگر و لذا سرعت انتشار کمک کرده‌است. مثلاً ایمیل به ویراستاران موضوعی امکان داده‌است برای تعیین مدخل‌های فرعی و پرهیز از هم‌پوشانی باهم ارتباط مداوم داشته‌باشند. کریگ (صvii-vi) در اشاره به تحولات فرهنگی، از ورود موضوعات تازه به جریان اصلی فلسفه نام می‌برد. مثلاً احیای پژوهش‌ها دربارۀ ایده‌آلیسم سدۀ نوزدهم یا تصحیح متون مربوط به فلسفه در سده‌های میانه (که در چند مورد نتایج آخرین پژوهش‌ها در این حوزه نخستین بار در این دانشنامه منتشر گردیده‌) کمّیت و کیفیت مقالات مربوط به این موضوعات را تغییر داده‌است. تغییر دید در موضوعات سنّتی (مثلاً تأثیر علومِ شناختی در فلسفۀ ذهن سنّتی یا تأثیر زبان‌شناسی در فلسفۀ زبان)، همچنین رشد و رونق حوزه‌های تازه در فلسفه (مثل فلسفۀ سیاسی، نظریه‌های عدالت متأثر از کارهای جان رالز، فمینیسم، نظریه‌های پسااستعماری، پساساختارگرایی، ساخت‌شکنی و پست‌مدرنیسم) از تحولات مهم دیگر است که در دانشنامه منعکس شده‌است. علاوه بر اینها، ‌دانشنامۀ فلسفۀ راتلج در ثبت تکثرگرایی فرهنگی نسبت به ویراست دوم دانشنامۀ فلسفه پیشگام بوده‌است. چهارصد مدخل به فلسفه‌های غیرغربی اختصاص یافته و در تهیۀ مقالات هم هدف نگاه از درون بوده‌است. به تعبیر کریگ (همانجا) «حاشیه بنا نبود چنان‌که از مرکز به چشم می‌آید نمایانده شود و لذا حاشیه‌ای نگه داشته‌شود». به این ترتیب، مثلاً خوانندۀ ایرانی می‌تواند در این دانشنامه مقالاتی سودمند بخواند از نویسندگان متخصص و گاه بومی (مثل پرویز مروج، حسین ضیایی، سیدحسین نصر و ماجد فخری) دربارۀ فارابی، ابن‌راوندی، خواجه‌نصیر طوسی، سهروردی، دین زردشتی، میرداماد، جلال‌الدین دوانی، زیبایی‌شناسی در فلسفۀ اسلامی، فلسفۀ اسلامیِ حقوق، علیت و ضرورت در اندیشۀ اسلامی، مفهوم فلسفه در اسلام و بسیاری مقالات دیگر. سرانجام اینکه شوخ‌طبعی‌های کریگ را در دیباچۀ دانشنامه هم می‌توان نشانۀ دیگری از تحولات فرهنگی به‌شمار آورد.

نسخۀ برخط دانشنامۀ فلسفۀ راتلج با در نظر گرفتن بازخورد مقالات نزد کاربران و همراه شدن با آخرین پیشرفت‌های فناوری تغییر می‌کند. ازاین‌رو این نسخه منبعی پویا برای تحقیق در فلسفه معرفی شده‌است. از ویژگی‌های این نسخه داشتن تصویر برای اَعلام برجسته‌است. 1300 نویسندۀ معتبر فلسفه در نوشتن مقالات دانشنامۀ برخط همکاری دارند. اما رایگان نبودن این دانشنامه دسترسی به آن را محدود کرده‌است. در شبکۀ اینترنت دو دانشنامۀ جامع فلسفی دیگر هست که به‌صورت رایگان در اختیار کاربران سراسر جهان قرار دارد.

دانشنامۀ فلسفۀ استنفورد[25] (به‌‌نشانی http://plato.stanford.edu/) یکی از آنهاست. در 1995 ادوارد زلتا[26] با هدف تهیۀ دانشنامه‌ای پویا و همواره در حالِ به‌روز شدن، کار این دانشنامه را آغاز کرد. دانشنامه به‌سرپرستی زلتا و دو سرویراستار دیگر (اوری ‌نودلمن[27] در مقام ویراستار ارشد وکالین الن[28] در مقام ویرایش‌یار) و گروهی از ویراستاران موضوعی اداره می‌شود. نویسندگان این دانشنامه متخصصان هر حوزه‌اند، ازجمله استادانِ بیش از 65 مؤسسۀ علمی در سراسر جهان (برای نمونه پل‌گایر[29] نویسندۀ‌ مدخل زیباشناسی آلمان در سدۀ هجدهم، استیون هولگیت[30] نویسندۀ مدخل زیبایی‌شناسی هگل، ویلیام چیتیک[31] نویسندۀ مدخل ابن‌عربی). دانشنامه همان معیارهای علمی نشریات دانشگاهی معتبر را به‌کار می‌گیرد، یعنی استفاده از نویسندگان متخصص به انتخاب سردبیر یا گروه سردبیری و داوری مقالات به‌نحو تخصصی. همچنین مقالات مشمول قوانین حق نشر (کپی رایت) است. براساس آیین‌نامۀ این دانشنامه، ممکن است چند مقاله ذیل یک عنوان منتشر شود تا اختلاف‌نظر محققان آن موضوع منعکس گردد. در دانشنامۀ فلسفۀ استنفورد بنا بر این است که نویسندگان دست‌کم سالی یک بار مقالات خود را به‌روز کنند. نسخه‌های پیشین مقالات در بایگانی پایگاه این دانشنامه نگه‌داری می‌شود.

از مزایای دانشنامۀ فلسفۀ استنفورد، جز به‌روز بودن، وجود بخش‌های متعدد ذیل مدخل واحد با نویسندگان مختلف است (مثلاً مدخل کانت شانزده مدخل فرعی دارد). این امر علاوه بر پوشش تفصیلی‌تر و تخصصی‌تر مطالب، سرعت دستیابی به اطلاعات مطلوب را افزایش می‌دهد. استفاده از نویسندگان بومی از مزایای دیگر این دانشنامه‌ است[32].

دانشنامۀ برخط رایگان دیگر دانشنامۀ فلسفۀ اینترنت (Internet Encyclopedia of Philosophy (IEP) است (به نشانی http://www.iep.utm.edu/). این دانشنامه را جیمز فیزر[33] در 1995 بنا نهاد و اکنون علاوه بر متخصصان متعدد هر حوزه، فیزر و بردلی دودن[34] بر انتشار آن نظارت دارند. این دانشنامه بدون حمایت مالی و به کمک نویسندگان داوطلب تهیه می‌شود. کیفیت مقالات در حد دانشنامه‌های معتبر چاپی است و نویسندگان با معیارهای سختگیرانۀ علمی گزینش و ارزیابی می‌شوند. هیئت 25 نفرۀ ویراستاران و حدود 200 نویسندۀ دانشنامه همه از استادان دانشگاه‌اند، معمولاً از بریتانیا، ایالات متحده و استرالیا.

این دانشنامه نیز از نویسندگان بومی بهره می‌گیرد (مثلاً عظیم نانجی نویسندۀ مدخل فلسفۀ اسماعیلی و فرهاد دفتری نویسندۀ مدخل حمیدالدین کرمانی است). علاوه بر اختصاص مدخل‌های نسبتاً فراوان به فلسفه‌های غیرغربی (مثلاً اخوان‌الصفا، ناصرخسرو، نیز فیلسوفان چینی و هندی)، پذیرش فرهنگی خود را در ضبط نام‌ها نیز نمایان ساخته‌است (مثلاً نام ابن‌سینا و ابن‌رشد صرفاً با تلفظ لاتین نیامده و تلفظ اصلی آنها نیز ذکر شده‌است، امری که از بیشتر شدن دقت علمی هم حکایت دارد). استفاده از نویسندگان متعدد و تقسیم مدخل‌ها به مدخل‌های فرعی تخصصی در این دانشنامه هم هست (مثلاً مدخل‌های ذهن، شناخت‌شناسی، ارسطو و دکارت). وجود مدخل‌های مرتبط با موضوع‌های روز، مثل شبیه‌سازی، به فایده و جذابیت این دانشنامه می‌افزاید. امتیاز دیگر این دانشنامه امکان جستجوی مطالب برحسب موضوع مقالات است. مقالات را ذیل پنج دستۀ کلی طبقه‌بندی کرده‌اند: تاریخ فلسفه؛ مابعدالطبیعه و شناخت‌شناسی؛ سنّت‌های فلسفی، علم، منطق، ریاضیات؛ نظریۀ ارزش. اما میزان دسترسی آسان به داده‌های لازم نسبت به دانشنامۀ فلسفۀ استنفورد در آن کمتر است (مثلاً در دانشنامۀ استنفورد در کنار نام هر مدخل نام نویسنده را می‌توان دید اما در اینجا نام نویسنده فقط پس از بازکردن صفحۀ مقاله قابل مشاهده است. همچنین برخلاف دانشنامۀ استنفورد، مشاهدۀ کل مدخل‌ها در یک صفحه ممکن نیست). دانشنامۀ فلسفۀ اینترنت به‌صورت منظم به‌روز می‌شود. نسخه‌های پیشین در بایگانی حفظ می‌شود و برای عموم کاربران هم قابل‌دسترسی است.

به‌روز شدنِ مداوم ویژگی اصلی منابع پویاست. اینترنت امکانات دانشنامه‌نویسی را از صِرفِ داشتن نسخۀ الکترونیک فراتر برده‌است. لوح فشرده البته جانشین سبک‌تر و کم‌حجم‌تر کتابهای حجیم ‌است، همراه با امکان جستجو در متن. اما پویاییِ حاصل از اینترنت داستان دیگری است. همۀ دانشنامه‌های چاپی با محدودیت فضا و نیز تنگنای زمان روبه‌رو بوده‌اند. پل ادواردز در 1966 از نویسندگانی قدردانی کرده که «در آخرین لحظه به نجات ما آمدند و برای مدخل‌های باقی‌مانده در مدتی کوتاه مقاله نوشتند». در ویراست دوم دانشنامۀ فلسفه هم به‌ناچار مقالاتی را که به موقع نرسیده در مجلد دهم و بیرون از نظم الفبایی مجلدات جا داده‌اند. کریگ هم در 2005 سپاسگزاری کرده‌است از نویسندگانی که مقالاتشان را به موقع نوشته‌اند و ناگزیر شده‌اند در همراهی با نویسندگانِ کندتر، پس از چند سال کتاب‌شناسیِ مقالاتشان را به‌روز کنند تا انتشار دانشنامه «یک هزاره دیرتر از برنامۀ مقرر» صورت نگیرد! محدودیت فضا هم همواره ویراستاران را ناگزیر از مواجهۀ گزینشی و لذا جانب‌دارانه با مدخل‌ها کرده‌است. جملگی این مسائل در دانشنامه‌های پویا حل شده‌است. هیچ محدودیتی در حجم مانع کار نیست. همین‌که موضوعی مهم تشخیص داده شود می‌توان مقاله‌ای به آن اختصاص داد. به‌علاوه، انتشار در اینترنت هزینه‌های چاپ کتاب و تولید لوح فشرده و پخش آنها را ندارد. امکان همراهی با فناوری‌های روز و بهره‌گیری از امکانات آنها جنبۀ دیگر پویایی است. مهم‌تر از همۀ اینها اینکه مشکل هماهنگ‌کردنِ زمانِ انتشارِ یکبارۀ مقالات دیگر وجود ندارد چون می‌توان هر مقاله را جداگانه منتشر کرد و بین نگارش مقاله و انتشار آن فاصلۀ زیادی نمی‌افتد. وانگهی، گردآوری اطلاعات کاربران در پایگاه‌ها باب تعامل میان مسئولان و مخاطبان را می‌گشاید؛ نویسنده و خواننده تا حد زیادی هم‌زمان و هم‌زبان شده‌اند و نویسندگان و ویراستاران دانشنامه‌ها می‌توانند در پاسخ به نیازها یا نقدهای کاربران مطالب تازه‌ای به دانشنامه‌ها و دائره‌المعارف‌های پویا اضافه کنند.

دکتر فاطمه مینایی: دانشنامه‌های فلسفه

منابع:

پل ادواردز، «انتقاد از تکملۀ دائره‌المعارف فلسفه»، ترجمۀ سهراب علوی‌نیا، نشر دانش، سال 16، زمستان 1378، ش4، ص103-104؛ فرهنگ‌نامۀ تاریخی مفاهیم فلسفه (جلد اول: فلسفۀ هنر)، ویراستۀ محمدرضا حسینی بهشتی و بهمن پازوکی با همکاری فریده فرنودفر، مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران و مؤسسۀ فرهنگی‌ـ‌پژوهشی نوارغنون، 1389؛

Paul Edwards (ed.), Encyclopedia of Philosophy, Macmillan 1967, “Introduction”; Paul Edwards, “Statement Concerning the Supplementary Volume of the Encyclopedia of Philosophy”, Philosophy, Issue 01/January 1998. pp. 122-124; Edward Craig (ed.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, Routledge 1998, “General Editor’s preface and acknowledgements”; Thomson Gale (ed.), Encyclopedia of philosophy, 2end edition, 2006, “preface to the second edition”; The concise Routledge Encyclopedia of philosophy; http://www.rep.routledge.com/about; The Internet Encyclopedia of philosophy, http:// www.iep.utm.edu/ 2010/09/13; http://plato.starford.edu; Hammer, Eric M. and Zelta, Edward N., “A solution to the Problem of Updating Encyclopedias”, http:// plato.stanford.edu/ pubs/ solution; Joachim Ritter, Historisches Wörterbuch der Philosophie, Basel, 1971-2007.

دکتر فاطمه مینایی: دانشنامه‌های فلسفه

* منتشر شده در کتاب دانشنامه و دانشنامه‌نگاری، تاریخچه، روش‌ها و نمونه‌ها، انتشارات کتاب مرجع، 1399ش.

[1]. Edwards, p. ix

[2]. Diderot

[3]. Encyclopédie

[4]. البته در ایران چون آشنایی با زبان عربی میان اهل فلسفه معمول است، دانشنامۀ فلسفی عبدالرحمان بدوی با عنوان موسوعه الفلسفه نیز شناخته‌شده و مورد استفاده بوده‌است. این اثر در 1984 منتشر شده و تکلمۀ آن با نام ملحق موسوعه الفلسفه در 1996 به‌چاپ رسیده‌است.

[5]. Vocabulaire Thechnique et critique de la philosophie

[6]. Andre Lalande

[7] ترجمۀ فارسی این فرهنگ با عنوان فرهنگ علمی و انتقادی فلسفه به قلم غلامرضا وثیق (مؤسسۀ انتشاراتی فردوسی ایران، 1377ش) و ترجمۀ عربی آن با عنوان موسوعه لالاند الفلسفیه به قلم خلیل احمد خلیل (منشورات عویدات، 1996) انتشار یافته‌است.

[8]. Historisches Wörterbuch der philosophie

[9]. Joachim Ritter

[10]. Karlfried Gründer

[11]. Gottfried Gabriel

[12] . از این فرهنگ مدخل‌هایی گزیده و به فارسی برگردانده شده‌است: زبان‌شناسی و ادبیات (تاریخچۀ چند اصطلاح)، ترجمۀ کوروش صفوی (نشر هرمس، 1377ش)؛ فرهنگنامۀ تاریخی مفاهیم فلسفه (گزیده‌ای از مفاهیم در مابعدالطبیعه)، ‌جلد اول: سر ویراستار سیدمحمدرضا حسینی بهشتی با همکاری مهدی میرزازاده و فریده فرنودفر (مرکز تحقیق و توسعۀ علوم انسانی سمت و مؤسسۀ فرهنگی‌ـ‌پژوهشی نوارغنون، 1386ش)؛ جلد دوم: سرویراستار: سیدمحمدرضا حسینی بهشتی، با ترجمۀ زهرا بهفر، پرستو خانبانی، ماریا ناصر (سمت 1393ش)؛ جلد سوم: همان سرویراستار و مترجمان (سمت 1396ش)؛ فرهنگنامۀ تاریخی مفاهیم فلسفه (جلد اول: فلسفۀ هنر)، ویراستۀ محمدرضا حسینی بهشتی و بهمن پازوکی با همکاری فریده فرنودفر (مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران و مؤسسۀ فرهنگی‌ـ‌پژوهشی نوارغنون، 1389ش)؛ فرهنگنامۀ تاریخی مفاهیم فلسفه (جلد دوم: الهیات)، ترجمۀ سیدمحمدرضا حسینی بهشتی و دیگران (مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران و مؤسسۀ فرهنگی‌ـ‌پژوهشی نوارغنون، 1391ش)؛ فرهنگنامۀ تاریخی مفاهیم فلسفه (جلد سوم: فلسفۀ اخلاق)، ویراستۀ سیدمحمدرضا حسینی بهشتی و بهمن پازوکی (مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران و مؤسسۀ فرهنگی-پژوهشی نوارغنون، 1394ش).

[13]. Paul Edwards

[14]. Encyclopedia of Philosophy

[15]. Donald M. Borchert

[16] . از دانشنامۀ فلسفه ویراستۀ پل ادواردز مدخل‌های متعددی به فارسی برگردانده شده‌است، از جمله: خدا در فلسفه: برهانهای فلسفی اثبات وجود باری،‌ ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی (مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1370ش)؛ براهین اثبات وجود خدا در فلسفۀ غرب (برگرفته از دائرۀ‌المعارف فلسفی پل ادواردز)، ترجمۀ علیرضا جمالی‌نسب و محمد محمدرضایی (مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، 1371ش)؛ علم‌شناسی فلسفی: گفتارهایی در فلسفۀ علوم تجربی، ترجمۀ عبدالکریم سروش (مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372ش)؛ فلسفۀ تاریخ (مجموعۀ مقالات از دائرۀ‌المعارف فلسفه)، ترجمۀ بهزاد سالکی (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1375ش)، سه سنّت فلسفی (گزارشی از فلسفه‌های هندی، چینی و یهودی)، ترجمۀ ابوالفضل محمودی (دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، 1378ش)؛ فلسفۀ اخلاق، ترجمۀ انشاءالله رحمتی (تبیان، 1378ش)؛ تاریخ مابعدالطبیعه به‌انضمام مقالات دیگر، ترجمۀ شهرام پازوکی (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1379ش).

[17]. “Atomic theory in Inidan philosophy”

[18]. “School of Qom, The”

[19]. “Averrosim in modern Islamic philosophy”

[20] از ویراست جدید دانشنامۀ فلسفه، کل مدخل‌های فلسفۀ اخلاق به قلم انشاءالله رحمتی ترجمه و با عنوان دانشنامۀ فلسفۀ اخلاق (سوفیا، 1393ش) منتشر شده‌است.

[21]. Routledge Encyclopedia of Philosophy

[22]. Edward Craig

[23] The Concise Routledge Encyclopedia of Philosophy

[24] The Shorter Routledge Encyclopedia of Philosophy

[25]. Stanford Encyclopedia of Philosophy (SEP)

[26]. Edward Zelta

[27]. Uri Nodelman

[28]. Colin Allen

[29]. Paul Guyer

[30]. Stephen Houlgate

[31]. William Chittick

[32] از دانشنامۀ فلسفۀ استنفورد حدود صد عنوان در انتشارات ققنوس زیر نظر مسعود علیا به فارسی ترجمه و به‌صورت کتاب‌هایی مجزا منتشر شده است.