اسطورۀ زال نوشتۀ محمد مختاری
زال پایدارترین پدیدۀ حماسه است. زندگی‌اش بخش عظیمی از حماسۀ ملی را در برگرفته است، و آغاز و انجامش، آغاز و انجام دوران پهلوانی است. او آدم حماسه و پدر «پهلوانی» است که هیچ پدیده یا حادثه‌ای بیرون از دایرۀ وجودی او نیست. از این روی هستی‌اش به گونه‌ای تصور و تصویر شده است که هر واقعه یا عنصری در پیوند با او به هویت حماسی برسد. خویشکاری‌اش معیار سنجش و ارزش قهرمانانی است که در پهنۀ وسیع حماسه طلوع و افول می‌کنند.
زال معنوی‌ترین پهلوان حماسه است. جستجوی پاسخ در اقلیم پر رمز و راز جان و کنش آدمی، آفاق ذهنی تودرتویی را می‌گشاید که از تصویر رابطۀ انسان با انسان، به تبیین رابطۀ انسان با طبیعت و جامعه، تا تأویل رابطۀ انسان با کل جهان گسترش می‌یابد. و پدیده‌ای که ذهن آدمی آفریده است تا عمق چنین جستجویی را بازتابد، بناگزیر همچون زال بیشترین بهره را از رنگ‌ها و آرایه‌ها و مایه‌های ذهنی و معنوی داشته است؛ تا روشنگر هر دشواری یا ابهامی باشد که در هر رویداد یا هر مرحله از حیات حماسه پدید می‌آید؛ و گشایندۀ رازهایی باشد که زندگی آدمی را انباشته یا پوشانده است.
زال مرکب‌ترین موجود حماسه است. قهرمانان افسانه و حماسه و اسطوره بنا به انتظاری که از آنان می‌رود، شخصیتی چند تویه می‌یابند؛ و هرچه دامنۀ این انتظار وسیع‌تر باشد، ابعاد وجودی و کارکردشان نیز افزون‌تر و گسترده‌تر می‌گردد. پدیده‌ای که قرار است با هر جزیی از «تمامیت اعیان» و اشیاء حماسه مرتبط شود، و محک و معیار اشخاص و رویدادهایی باشد که بر این «تمامیت» حضور می‌یابند و رخ می‌دهند، باید خصلت و منشی فراگیر داشته باشد تا بتواند خواست و باور و هدف و آرزوی تمام بخش‌های زندگی قومی را برآورد. باید از هر بخش زندگی قومی نشان داشته باشد. چنین پدیده‌ای جز با ترکیب و ادغام عوامل و پدیده‌های گوناگون اساطیری و حماسی و تاریخی و… شکل نمی‌پذیرد.
و زال اسطوره‌ای ترین چهرۀ حماسه است. قهرمانان حماسۀ ملی در روند مستمر و پیوسته‌ای به میدان می‌آیند که فصل مشترک اسطوره و تاریخ است. و هرگاه بینش قومی، عنصری را به نشانۀ معیار ذهنی این روند برگزیده است، برای آفرینش و آرایش او از روش و گرایش و ترکیب اسطوره بیشتر یاری گرفته است؛ و او را در هاله‌ای از آیین نیز فرو برده است.
تاریخ منشأ و مبنایی است که نگهبان و صیانتگر دائمی پدیده‌های خویش نیست. و واقعیت پدیده‌ها در تاریخ معین و پایان‌پذیر است. حال آنکه اسطوره بنا بر ویژگی‌ها و توانایی‌هایش نقطۀ مقابل آن است. هم به خلق و ارائۀ پدیده‌ای قادر است، و هم به دوام بخشیدن به آن تواناست. اما جولانگاه تخیل و آرزو در حماسه، از یک‌سو پهنه‌ای بس فراتر از واقعیت تاریخی است، و از سوی دیگر دارای پیچیدگی و گسترش و تداوم عرصۀ اسطوره نیست.
زندگی زال از آغاز با هویتی اسطوره‌ای آغاز می‌شود، و به حماسه می‌پیوندد. هستی او به اعتبار این که روایت یک «آفرینش» تازه در حماسه است نیز یک هستی اسطوره‌ای است. هم منشأ مینوی دارد، و هم حقیقتی آرمانی و معنوی را بیان می‌کند که سلوک و کردار افراد و نهادهای حماسی را به محک می‌زند و آیین‌مند و متعادل می‌کند.
اسطوره، به اعتباری، ورود ناگهانی و گوناگون و گاه فاجعه‌آمیز عنصری مینوی یا فوق‌طبیعی را در عالم وصف می‌کند. با ورود هر اسطوره موقعیت زندگی و واقعیت موجود دچار دگرگونی می‌شود. همچنانکه می‌توان گفت ضرورت هر دگرگونی، اسطوره و آفرینشی نو را ایجاب می‌کند.
اینکه در پی ورود هر موجود اسطوره‌ای، چه دگرگونی‌ها در نهاد و سلوک و کارکرد انسانی پیدا می‌شود، امری است که هر اسطوره‌ای پاسخ جداگانه بدان می‌دهد. اما هویت کلی و اصلی اسطوره با یک دگرگونی کلی همراه است. چنانکه ورود زال از چنین دگرگونی و ضرورتی خبر می‌دهد و تأثیر ویژه‌ای نیز بر «تمامیت اعیان و اشیاء» حماسه می‌نهد.
پس سیر شناخت زال نیز به دلیل هستی‌اش، از اسطوره آغاز می‌شود، در حماسه متبلور می‌گردد، و در عمر حماسه به تضاد با واقعیت تاریخی می‌انجامد. او مدار حرکت و نگاه و ذهن ایرانی است؛ از واقعیت تا آرزوی رویارویی با آن در تخیل آزاد و رهای فرا رفتن از واقعیت، و بازگشت دوباره به آن.
منبع
اسطورۀ زال
تبلور تضاد و وحدت در حماسۀ ملی
محمد مختاری
نشر توس
اسطورۀ زال نوشتۀ محمد مختاری
مطالب بیشتر
کافه‌کاتارسیس «هشت‌ساله» شد هشت‌سال پیش بود که کافه‌کاتارسیس در فضای مجازی چشم به جهان گشود.…
رمانی نامه‌نگارانه دربارۀ همسر اول دیه‌گو ریورا، نقاش مکزیکی آیدا گلنسایی: النا پونیاتوسکا، روزنامه‌نگار و…
چرا حافظ پر آوازه‌ترین شاعر جهان است؟ محمدجواد فرزان با اشاره به نکته‌ها و رازهایی…