نگاهی به کتاب ترجمۀ تفسیر طبری

بخش‌هایی از این کتاب

نصر بن احمد را می‌توان گل سر بد امیران سامانی و دورن نسبتاً طولانی فرمانروایی او را باید عصر طلایی پادشاهی سامانیان به شمار آورد. عصری که در آن طبیب و فیلسوف بزرگی چون محمد بن زکریای رازی افکار بدیع و گاه _ از نظر اهل دین_ بدعت‌آمیز خود را بی‌پروا بیان می‌کرد و با این که به الحاد مشتهر بود در سایۀ امن حکومت نصر معزّز و محترم می‌زیست و تا پایان عمر ظاهراً بی‌هیچ دغدغه‌ای سرگرم نشر و ترویج اندیشه‌های خود بود. در همان زمان، علویان و شیعیان اسماعیلی و داعیان آن‌ها در ری و طبرستان و خراسان آزادانه سرگرم فعالیت بودند، چنان که داعی بزرگ شیعه، ابوحاتم رازی، در منظر و محضر بزرگان ری با محمد بن زکریای رازی به مناظره می‌پرداخت و روایت خود از این مناظره طولانی را در قالب کتابی مفصل منتشر می‌کرد.

شاعران و متفکران بزرگی چون رودکی و شهید بلخی و جیهانی و ابوطیب مصعبی نیز از زمرۀ پروردگان و پرورش‌دهندگان همین عصر طلایی بودند. نکته درخور توجه این است که همه این بزرگان، با وجود تنوع در آرا و افکارشان، یا خود در حکومت سامانی از مقامی رسمی برخوردار و در حقیقت شریک آن بودند و یا این که مانند محمد بن زکریای رازی با دولتمردان و فرمانروایان سامانی معاشرت و مؤانست داشتند و یاری و مشاورت خود را، هرجا که لازم بود، از آنان دریغ نمی‌کردند.

افسوس که این عصر طلایی زود به پایان رسید.

***

تفسیر طبری، که عنوان اصلی آن جامع البیان عن تأویل آی القرآن است، در اواخر قرن سوم هجری به دست محمد بن جریر طبری، که خود از بزرگ‌ترین فقیهان و محدّثان عالم اسلام است، نوشته شد. طبری در سال 224 یا 225 ق در آمل مازندران به دنیا آمد و در ری و بغداد و بصره و مدتی هم در مصر به تحصیل علم و گردآوری روایات و احادیثی پرداخت که به تاریخ اسلام و تفسیر قرآن مربوط می‌شدند و همه را در قالب دو کتاب عظیم و پرحجم مدوّن  ساخت. پس از آن که در سال 290ق برای آخرین بار از زادگاه خود دیدن کرد، به بغداد بازگشت و مابقی عمر خود را در همان شهر به کار تدریس و تألیف گذراند و سرانجام در 28 شوال 310 ق، برابر با پنجم اسفند 301 خ، چشم از جهان فروبست.

طبری، با اینکه ایرانی و اصولاً فارسی‌زبان بود، ظاهراً هیچ دلبستگی خاصی به زبان مادری خود نداشت. آنچه از این زبان در آثار پرحجم او به جای مانده است از چند واژه یا عبارت کوتاه فراتر نمی‌رود.

***

تفسیر عظیم طبری هم، مانند تاریخ مفصلش، اگرچه به عربی تألیف شده بود، برای زبان فارسی و گویندگان آن منشأ خیر و برکت بود. توجه پادشاهان سامانی به این کتاب و اهمیت آن از منظر اعتقادی، به ویژه در سال‌هایی که از نفوذ اندیشه‌های اسماعیلی در خراسان و اقتدار آل‌بویه در عراق بنیادهای مشروعیت خود را جداً در خطر می‌دیدند، موجب شد که منصور بن نوح سرانجام عده‌ای را به کار ترجمۀ آن بگمارد و، پس از ترجمه فارسی تاریخ طبری که اینک به تاریخ بلعمی معروف است، کهن‌ترین شاهکار مفصل نثر فارسی را برای ایرانیان به ارمغان آورد.

***

نثر فارسی این ترجمه‌ها چنان است که، به گفته ملک‌الشعرای بهار، «ما را به این خیال می‌اندازد که این شیوه و طرز […] با وجود شباهتی که به نثر پهلوی دارد و اثر مستقیمی که نثر عربی در آن کرده است، باز از خود مزایا و اختصاصاتی دارد که آن را از نثر پهلوی و عربی جدا می‌سازد و آن را مستقل می‌نماید و این استقلال باید مسبوق به سابقه‌ای لااقل یک قرن یا زیادتر بوده باشد.» (بهار، 1386، ج 1، صص 310-311)

حدس بهار کاملاً صائب است. شعر فارسی، بر اساس شواهد مکتوب، حیات خود را دست‌کم از اواسط قرن سوم هجری آغاز کرده بود و نثر هم باید منطقا در همان روزگاران نخستین مراحل تکوین خود را پشت سر نهاده باشد.